राष्ट्रवादीचे काँग्रेसमध्ये विलीनीकरण ही शरद पवारांची झाली आहे का मजबुरी ?

महाराष्ट्रातील प्रत्येक पक्ष विभाजनाचा बळी ठरत आहे. जून 2022 मध्ये शिवसेना फुटली. शिवसेनेचे एकनाथ शिंदे यांनी बंड करून उद्धव ठाकरे यांचे सरकार पाडले होते. त्यांनी भाजपशी हातमिळवणी केली आणि भाजपने त्यांचे सरकार स्थापन केले. जुलै 2023 मध्ये अजित पवार यांनी राष्ट्रवादीशी संबंध तोडले आणि भाजपसोबत सरकारमध्ये सामील झाले. 13 फेब्रुवारी रोजी माजी मुख्यमंत्री आणि काँग्रेस नेते अशोक चव्हाण यांनी आपल्या पक्षाविरोधात बंड केले. त्यांनी आपल्या समर्थकांसह भाजपमध्ये प्रवेश केला. त्यांना भाजपकडून राज्यसभेचे तिकीटही मिळाले. एकप्रकारे महाराष्ट्रातील प्रत्येक बिगरभाजप पक्षात फूट पडली आहे आणि परस्परांत तेढ निर्माण झाले आहे. मात्र, सुप्रिया सुळे यांनी त्यांचा पक्ष राष्ट्रवादी काँग्रेस (शरद पवार) काँग्रेसमध्ये विलीन होणार नसल्याचे सांगितले आहे. त्यानुसार ते पूर्वीप्रमाणेच महाविकास आघाडीत राहतील आणि निवडणुकीला सामोरे जातील.

महाराष्ट्रातील सर्व भाजप विरोधी पक्षांनी एकत्र येणे गरजेचे आहे. 2024 च्या लोकसभा निवडणुकीत या राज्यातील 48 जागा महत्त्वाच्या आहेत. भारत आघाडीला उत्तर प्रदेशातील 80 जागांपैकी फारशा जागा मिळण्याची अपेक्षा नाही. त्यामुळे सर्वांच्या नजरा दुसऱ्या क्रमांकाच्या महाराष्ट्राकडे लागल्या आहेत. भाजपचे रणनीतीकार ज्या प्रकारे महाराष्ट्रातील विरोधी पक्षांमध्ये फूट पाडत आहेत, त्यामुळे त्यांच्या महाविकास आघाडीचे (एमव्हीए) अस्तित्व धोक्यात आले आहे.

या MVA च्या धर्तीवर भाजपेतर पक्षांनी भारत आघाडी स्थापन केली होती. शिवसेना आणि राष्ट्रवादीनंतर काँग्रेसमध्येही फूट पडली आणि जो काही गट फुटला, तो भाजप आघाडीत (एनडीए) सामील झाला. त्यामुळे प्रत्येक पक्षात शांतता आहे. शरद पवार यांच्या राष्ट्रवादीला भाजपमध्ये जाण्याचा मार्ग आहे, पण तसे केल्यास त्यांचे स्वतःचे अस्तित्व संपुष्टात येईल. दुसरा मार्ग म्हणजे काँग्रेसमध्ये जाणे. काँग्रेसमध्ये शिवसेना जाणे अवघड आहे. एमव्हीएमध्ये असताना उद्धव ठाकरे यांनी सरकार चालवले असले, तरी उद्धव ठाकरे काँग्रेसमध्ये सामील होण्यात अनेक अडथळे आहेत. जर त्यांची स्वतःची व्होट बँकेची मनस्थिती भाजपच्या जवळ असेल, तर काँग्रेसमध्ये जाणे म्हणजे त्यांचा स्वत:चा जनाधार नष्ट होणे होय.

मात्र, शरद पवार यांच्याबाबत अशा कोणत्याही अडचणी नाहीत. ते काँग्रेसमधूनच आले होते, मग ते काँग्रेसमध्ये जातील. पण खरी अडचण त्यांच्याच कुटुंबाची आहे. त्यांची कन्या सुप्रिया सुळे काँग्रेससोबत जे सौदेबाजी करू शकतात तीच राष्ट्रवादी काँग्रेसशी करू शकतील का? इथे त्या शरद पवारांनंतरचे सर्वात ताकदवान नेत्या आहेत. मात्र त्यांना काँग्रेसमध्ये आपले स्थान प्रस्थापित करण्यासाठी अनेक वर्षे लागतील. सध्या शरद पवारांमुळे त्यांना पसंती मिळेल, पण पुढे काय होणार.

त्यामुळे राष्ट्रवादी काँग्रेस (शरद पवार) गट काँग्रेसमध्ये विलीन होणार असल्याच्या अटकळांचे सुप्रिया सुळे सातत्याने खंडन करत आहेत. पण शरद पवारांची अडचण अशी आहे की ते आता 83 वर्षांचे झाले आहेत. त्यांचे एकूण 54 आमदार विधानसभा निवडणुकीत विजयी झाले होते. त्यापैकी एकाचा मृत्यू झाला आहे. गेल्या जुलैमध्ये त्यांचे पुतणे अजित पवार यांनी भाजपशी हातमिळवणी केली, तेव्हा त्यांनी 41 आमदारांना सोबत नेले. अशाप्रकारे शरद पवार यांच्याकडे आता केवळ 11 आमदार उरले आहेत. नवाब मलिक यांनी ते कोणत्या गटाशी आहेत, हे अद्याप स्पष्ट केलेले नाही.

अजित पवार यांच्यासोबत दोन खासदारही गेले. यामुळेच निवडणूक आयोगाने 6 फेब्रुवारीला दिलेल्या निर्णयात अजित पवार यांच्या गटालाच खरी राष्ट्रवादी काँग्रेस मानली होती. आयोगाने उर्वरित आमदारांची नावे राष्ट्रवादी (शरद पवार) गट म्हणून ठेवली होती. त्यांचे निवडणूक चिन्हही अजित पवार यांना देण्यात आले.

लोकसभा निवडणुकीला आता अवघे काही महिने शिल्लक असताना 18 वी लोकसभा कशी लढवणार, असा प्रश्न शरद पवारांसमोर आहे. त्यांचाच पक्ष आता संपुष्टात येणार असून त्यांनी नवा पक्ष काढला तरी इतक्या लवकर काही साध्य होईल का? त्यांचे स्वतःचे वयही आडवे येत आहे आणि त्यांचा पुतण्याही त्याला सोडून गेला आहे. महाराष्ट्रातील मराठवाडा भागात शरद पवार आजही मक्तेदारीचे नेते आहेत, यात शंका नाही. प्रत्येक गावात त्यांचा शिरकाव आहे. कर्करोगासारख्या आजाराशी झुंज देऊनही ते सुखरूप परतले आणि त्यांची स्मरणशक्तीही अबाधित आहे. दुरून आलेल्या कामगारांना ते ओळखतात आणि त्यांच्या नावाने हाक मारतात, असे त्याच्या जवळचे लोक सांगतात. त्यांची ही शैली त्यांना येथे एक अतुलनीय नेता बनवते. पण आता ते पुन्हा संघटना बांधू शकतील का?

शरद पवार यांचे राजकारण 60 वर्षांहून अधिक जुने आहे आणि गेल्या 50 वर्षांपासून ते महाराष्ट्राच्या राजकारणातील सर्वात शक्तिशाली नेते आहेत. त्यांच्या आशीर्वादाशिवाय महाराष्ट्रात कोणीही मुख्यमंत्रीपदापर्यंत पोहोचू शकत नाही. यशवंतराव चव्हाण हे त्यांचे राजकारणातील गुरू आहेत. शरद पवार महाराष्ट्राचे तीन वेळा मुख्यमंत्री होते, ते नरसिंह राव यांच्या सरकारमध्ये संरक्षण मंत्री होते आणि महाराष्ट्राच्या अनेक मुख्यमंत्र्यांचे आश्रयदाते होते. गावपातळीवरील कार्यकर्ता ते मध्यवर्ती राजकारणात गेलेल्या व्यक्तीलाही त्यांच्याकडून आशीर्वाद मिळावा अशी इच्छा असते.

मात्र गेल्या वर्षी 1 मे रोजी त्यांनी राजकारणातून निवृत्ती घेऊन राष्ट्रवादीचे अध्यक्षपद सोडल्याची घोषणा केली, तेव्हा सगळेच चक्रावून गेले. त्याचवेळी त्यांनी 1 मे 1960 रोजी राजकारणात प्रवेश केल्याचेही सांगितले होते. त्यांच्या पडझडीला खऱ्या अर्थाने सुरुवात झाली, जेव्हा त्यांनी काँग्रेस सोडून राष्ट्रवादीची स्थापना केली.

ते सुरुवातीपासून काँग्रेसमध्ये होते. पण 1999 मध्ये सोनिया गांधींच्या परदेशी वंशाचा मुद्दा उपस्थित करत त्यांनी काँग्रेसपासून फारकत घेतली आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाची स्थापना केली. त्यांच्यासोबत मेघालयचे पीए संगमा आणि बिहारचे तारिक अन्वर हेही या पार्टीत गेले होते. लवकरच त्यांच्या पक्षाला देशव्यापी दर्जा मिळाला. यानंतर यूपीए सरकारमध्ये त्यांना केंद्रात कृषिमंत्री करण्यात आले. 2004 मध्ये जेव्हा काँग्रेस आघाडीचे (यूपीए) सरकार स्थापन झाले, तेव्हा असेही म्हटले जात होते की जर शरद पवार 5 वर्षांपूर्वी काँग्रेसपासून वेगळे झाले नसते, तर कदाचित ते मनमोहन सिंग यांच्या जागी पंतप्रधान झाले असते. अगदी या आधीही 1991 आणि 1996 मध्ये ते पंतप्रधान झाले असते.

राजीव गांधींच्या निधनानंतर काँग्रेसचे सरकार स्थापन होणार असताना काँग्रेस संसदीय पक्षात काही मतांनी ते मागे राहिले. यानंतर, 1996 मध्ये अटलबिहारी वाजपेयींचे 13 दिवसांचे सरकार पडल्यानंतर काँग्रेसने सरकार बनवले असते, तर ते पंतप्रधान झाले असते. पण काँग्रेसने संयुक्त आघाडीला पाठिंबा दिला आणि देवेगौडा पंतप्रधान झाले.

अशा तळागाळातील नेत्याला वयाच्या 83 व्या वर्षी स्वत:साठी पक्ष शोधावा लागतो, हे दुःखदायक आहे. भाजप त्यांच्यासाठी योग्य ठरू शकत नाही, अशा परिस्थितीत काँग्रेस हाच एकमेव पर्याय त्यांना मान्य होऊ शकतो. सुप्रिया सुळे किंवा पक्षाचे सरचिटणीस देशमुख नाकारतील, पण दुसरा पर्याय नाही. अशोक चव्हाण यांच्या दगाबाजीमुळे काँग्रेसलाही महाराष्ट्रात मूळ असलेल्या नेत्याची गरज आहे, त्यामुळे राष्ट्रवादीतील शरद पवार गट काँग्रेसमध्ये विलीन होण्याची शक्यता आहे.

अजित पवार यांना आयोगाने राष्ट्रवादीचे निवडणूक चिन्ह घड्याळ दिले आहे. मग ते नवे निवडणूक चिन्ह घेऊन महाराष्ट्रातील गावागावात कसे पोहोचणार? त्यांच्याप्रमाणेच त्यांचे पुतणे अजित पवार यांनीही गावागावात लक्षणीय प्रवेश केला आहे. शरद पवारांना आपली ओळख टिकवून ठेवण्याचा सर्वात सोपा मार्ग म्हणजे आपल्या जुन्या पक्षात जाणे हाच आहे.