छत्रपती शिवाजी महाराजांची वाघ-नखे ब्रिटनमधून भारतात परत ये असल्याच्या बातम्या येत असतानाच त्यांच्या खास तलवार जगदंबाची चर्चा सुरू झाली आहे. मराठ्यांच्या स्वाभिमानाची तलवार जगदंबाही आता परत येईल, अशी लोकांना आशा आहे. ती कधी आणि कशी येईल हे ब्रिटन आणि भारत सरकारने ठरवायचे आहे. आज भारत आणि ब्रिटनमधील संबंध प्रत्येक स्तरावर अतिशय आरामदायक असल्याने या विशेष तलवारीच्या आगमनात कोणतीही मोठी अडचण येणार नाही. ब्रिटिश सरकार ते सहज परत करेल.
अशा स्थितीत ही खास तलवार ब्रिटनमध्ये कशी पोहोचली, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. कोण तिला घेऊन गेला? दरोड्याच्या वेळी ही तलवार तिकडे गेली की इतर काही व्यावहारिक पद्धती अवलंबल्यानंतर?
जगदंबा तलवारीची ब्रिटनला जाण्याची कथा 1875 सालची आहे. त्यावेळी वेल्सचे क्राउन प्रिन्स अल्बर्ट एडवर्ड सातवा डिसेंबर महिन्यात भारतात आले होते. असे म्हणतात की त्याला जुन्या शस्त्रास्त्रांचा शौक होता आणि जिथे जिथे अशी अनोखी शस्त्रे सापडली, त्याने ती आपल्याकडे ठेवली. त्याच्या आगमनाची माहिती मिळाल्यानंतरच ब्रिटीश अधिकाऱ्यांनी राजकुमारांना जुनी आणि अनोखी शस्त्रे भेट देण्यासाठी तत्कालीन राजांवर दबाव आणला. त्या काळी इंग्रजांचा प्रभाव इतका वाढला होता की त्यांना सहजासहजी नकार देणे कोणत्याही राजाच्या अखत्यारीत नव्हते, कारण त्यावेळी बहुतेक राजघराण्यांना इंग्रजांची मर्जी हवी होती. जेणेकरून त्यांचा अभिमान अबाधित राहील.
इंग्रजांनी त्यांच्याकडून भरमसाठ कर वसूल केला आणि त्या बदल्यात त्यांना राजाप्रमाणे वागवण्याची परवानगी दिली. राजपुत्र कोठेही गेला, तरी तेथील राज्ये त्यांना त्यांच्या पूर्वजांची जुनी शस्त्रे भेट देत असत. त्या भेटीदरम्यान पाचशे संस्थानिकांनी युवराजांना शस्त्रास्त्रे सादर केल्याचे सांगितले जाते.
त्यांच्या दौऱ्यात ते मुंबईला पोहोचले, तेव्हा त्यांना छत्रपती शिवाजी महाराजांची खास तलवार जगदंबा भेट देण्यात आली. हे काम महाराजांचे वंशज शिवाजी चौथा यांनी केले होते, जे केवळ 11 वर्षांचे होते आणि त्यांनी त्यांना तलवार जगदंबा आणि खंजीर भेट दिली होती. त्यावेळी मुंबईत क्राउन प्रिन्ससाठी विशेष न्यायालय स्थापन करण्यात आले होते. जेव्हा ब्रिटिशांनी ही तलवार क्राउन प्रिन्सकडून भेट म्हणून स्वीकारण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा तिची अवस्था अत्यंत वाईट होती. त्यात पूर्वी जडवलेले हिरे आणि माणिक गायब झाले होते. तसेच म्यानही नव्हती.
ही तलवार फक्त शस्त्रागारात पडून होती. क्राउन प्रिन्सला सादर करण्यापूर्वी ते नवीन पॉलिश केले गेले. हिरे, दागिने जडले होते. नवीन म्यानही तयार करण्यात आली. युवराज सोबत घेऊन ब्रिटनला गेला.
ही तलवार सध्या ब्रिटनमधील सेंट जेम्स पॅलेस येथील राणी व्हिक्टोरियाच्या खासगी संग्रहालयात ठेवण्यात आली आहे. दोन वर्षांपूर्वी हा प्रकार उघडकीस आला होता. तेव्हापासून महाराष्ट्र सरकारने केंद्राच्या माध्यमातून ते परतण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले. शिवाजी महाराजांची वाघ नखे, जी आता परत आणली जात आहे, ही नखे तीच आहेत शिवाजी महाराजांनी ज्याच्या सहाय्याने अफजल खानाचा वध केला होता. अफजल खानाने शिवाजी महाराजांना कपटाने मारण्यासाठी बोलावले होते. वाघ नख हे तळहातात लपवता येईल असे शस्त्र आहे. हे वाघाच्या पंजेपासून प्रेरित आहे.
आजकाल केंद्र सरकार जगभरातून असे वारसा परत करण्याची मोहीम राबवत आहे. या प्रयत्नातून 250 हून अधिक वस्तू परत करण्यात आल्या आहेत. अजून डझनभर येणार आहेत. वाघ नख हे देखील त्यापैकीच एक. आता शिवाजी चौथा कोण होता, ते समजून घेऊ. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे पुत्र संभाजी महाराज यांचा औरंगजेबाने खून केला, तेव्हा त्यांचा दुसरा मुलगा राजाराम यांना छत्रपती ही पदवी मिळाली. संभाजी आणि राजाराम हे सावत्र भाऊ होते. शिवाजी चौथा हे छत्रपती राजाराम यांचे वंशज होते.