महाराष्ट्रातल्या नाशिक शहरापासून जवळच असलेल्या प्रसिद्ध त्र्यंबकेश्वर मंदिरातील भगवान शिवशंकराच्या मुकुटाबद्दल एक खास गोष्ट अशी, की या मुकुटामध्ये एके काळी शोभत असणारा बहुमूल्य हिरा आता या मुकुटामध्ये नाही. एके काळी अनेक राजे महाराजे, मुघल सम्राट, धनाढ्य सावकार, अनेक रत्नांचे व्यापारी, इतकेच नाही तर खुद्द पेशव्यांच्या संग्रही असणारा हा हिरा ‘नासक ‘ या नावाने ओळखला जातो. तब्बल ४३.३८ कॅरट वजनाचा हा हिरा जगातील सर्वात मोठ्या आणि बहुमूल्य रत्नांपैकी एक आहे. एके काळी त्र्यंबकेश्वर मंदिरातील भगवान शंकराच्या मुकुटामध्ये हा हिरा जडविलेला असून, हे मंदिर बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे.
या हिऱ्याला ‘नासक’ हे त्याचे नाव, नाशिक गावावरून पडले असल्याचे म्हटले जाते. अतिशय बहुमूल्य ‘होप डायमंड’, ‘ओर्लोव’, ‘द रीजेंट’ आणि ‘कोहिनूर’ या हिऱ्यांच्या प्रमाणेच नासक हिरा देखील आंध्र प्रदेशातील गोलकोंडा येथील कोलुर किंवा अमरागिरीपैकी कोणा एका खाणीतून मिळाला. दक्षिण अफ़्रिकेमध्ये हिऱ्याच्या खाणींचा शोध लागेपर्यंत गोलकोंडा येथे असणाऱ्या खाणी हिऱ्यांचे महत्वपूर्ण स्रोत होत्या. त्याकाळी अस्तित्वात असलेल्या नियमांच्या अनुसार या खाणींमध्ये सापडणारे मोठे हिरे सरकारी खजिन्यामध्ये जमा करावे लागत असत. १६८७ साली मुघल सत्तांनी गोलकोंडा आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर नासक हिरा त्यांच्या ताब्यात आला. त्यानंतर मराठ्यांनी जेव्हा आपले साम्राज्य उत्तर हिंदुस्तानापर्यंत विस्तारले, तेव्हा युद्धातून वसूल झालेल्या खंडणीद्वारे नासक हिरा मराठ्यांच्या ताब्यात आला. त्यानंतर हा हिरा त्र्यंबकेश्वरी शिवशंकराच्या मुकुटामध्ये कसा पोहोचला याची हकीकत विशेष आहे.
त्र्यंबकेश्वर मंदिर नाशिकपासून सुमारे २८ किलोमीटर अंतरावर आहे. सध्या उभे असलेले त्र्यंबकेश्वर मंदिराचे निर्माण अठराव्या शतकामध्ये नानासाहेब पेशव्यांनी करविले होते. नासक हिरा मराठ्यांच्या ताब्यात आल्यानंतर बहुधा नानासाहेब पेशव्यांनी सोन्याच्या मुकुटामध्ये हा हिरा जडवून हा मुकुट त्र्यंबकेश्वर मंदिराला भेटीदाखल दिला असावा असा इतिहासकारांचा कयास आहे. पण या बद्दल कोणताही ऐतिहासिक दाखला उपलब्ध नसल्यामुळे याबद्दल नेमकी माहिती उपलब्ध नाही. मुकुटामध्ये जडविलेला हा हिरा १८१७ सालापर्यंत देवस्थानामध्येच राहिला. त्यानंतर असे म्हटले जाते, की दुसरे बाजीराव पेशवे यांच्या आज्ञेवरून हा हिरा मुकुटातून काढून पेशव्यांच्या संग्रही जमा केला गेला. साधारण त्याच काळादरम्यान मराठे आणि इंग्रजांमध्ये युद्ध सुरु झाले, आणि यामध्ये पेशव्यांचा पराभव झाला.
युद्धातून पळ काढून सुमारे पाच महिने दुसरे बाजीराव पेशवे ठिकठीकाणी आश्रय शोधत होते. ब्रिटीशही सातत्याने त्यांच्या मागावर होते. या काळामध्ये नासक हिरा बाजीरावांकडे होता. १८१८ साली अखेरीस बाजीरावांनी शरणागती पत्करली आणि नासक हिरा कर्नल ब्रिग्ज यांच्या हवाली केला. ब्रिग्ज यांनी हा हिरा भारताचे तत्कालीन गव्हर्नर जनरल मार्केस ऑफ हेस्टींग्ज यांना सुपूर्त केला. त्यानंतर हा हिरा मराठ्यांकडून जप्त झालेल्या इतर मौल्यवान संपत्तीच्या सोबत इंग्लंडच्या दरबारी पाठविण्यात आला. हा हिरा लंडनमध्ये विक्रीसाठी उपलब्ध झाल्यानंतर केवळ ३००० पाउंड्स रक्कम देऊन ‘रंडेल अँड ब्रिज’ नामक हिरे व्यापाऱ्यांनी हा हिरा खरेदी केला. त्यानंतर या हिऱ्याला पुनच्श पैलू पाडून नव्या रूपातील हा हिरा ड्युक ऑफ वेस्टमिन्स्टर यांना विकण्यात आला. त्यांनी हा हिरा त्यांच्या तलवारीवर जडवून घेतला.
१९२७ साली हा हिरा न्यूयॉर्क येथील रत्नांचे व्यापारी जॉर्ज मौबुसेन यांना विकण्यात आला. मौबुसेन यांच्याकडे असलेल्या बहुमूल्य हिऱ्याची कुणकुण लवकरच इतरांना लागताच हा हिरा मिळविण्याच्या प्रयत्नात अनेक चोऱ्या घडवून आणण्यात आल्या. १९३० साली हा हिरा चोरण्याचा पुनश्च प्रयत्न झाला, मात्र हा हिरा एका मळक्या, चुरगळलेल्या पाकिटामध्ये लपविलेला असल्याने वाचला. १९३३ साली हा हिरा शिकागो येथे ‘वर्ल्ड फेअर’ मध्ये प्रदर्शित करण्यात आला. त्यानंतर हा हिरा लेबनीझ अरबपती रॉबर्ट मौआवाद यांच्याकडे गेला, तो आजतागायत त्यांच्या संग्रही आहे. हा हिरा मूळ ज्या त्र्यंबकेश्वर मंदिरातील मुकुटामधून काढून घेण्यात आला होता, तो मुकुट दर सोमवारी संध्याकाळी चार ते पाच या वेळामध्ये दर्शनासाठी खुला करण्यात येतो. या मुकुटामध्ये जडविलेली इतर रत्ने त्यावर जशीच्या तशी असली, तरी या मुकुटाची शान असलेला नासक हिरा मात्र आज त्या मुकुटावर नाही.