राज्यातील नांदेडमध्ये एक विचित्र घटना समोर आली आहे. येथील जिल्हाधिकारी कार्यालयाबाहेर पोस्टर्स लावण्यात आले आहेत. ज्यामध्ये सावकाराकडून घेतलेले कर्ज फेडण्यासाठी किडनी विकायचे असल्याबद्दल लिहिले आहे. हे पोस्टर एका महिलेने लावल्याचे तपासात समोर आले आहे. कर्ज फेडण्यासाठी महिलेने आपली किडनी विकण्याची विनंती केली आहे. पोलीस या प्रकरणाचा तपास करत आहेत. दरम्यान, भारतात किडनी विकता येते का, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. याबाबत काही कायदा आहे का? याबाबत जाणून घेण्यासाठी आम्ही तज्ज्ञांशी बोललो आहोत.
याबाबत मुंबई उच्च न्यायालयाचे वकील राशिद सिद्दीकी माझापेपरशी बोलताना सांगतात की मानवी अवयव प्रत्यारोपण कायदा 1994 अंतर्गत भारतात किडनी किंवा इतर कोणत्याही अवयवाच्या खरेदी आणि विक्री करण्यावर बंदी आहे. हे काम एखाद्या व्यक्तीने केल्यास त्याला शिक्षा देण्याची तरतूद आहे. अवयव व्यापारासाठी पाच ते दहा वर्षांपर्यंत शिक्षा होऊ शकते. तथापि, अधिनियम 1994 च्या अध्याय II अंतर्गत, कोणतीही व्यक्ती त्याच्या मृत्यूपूर्वी त्याचे मूत्रपिंड किंवा कोणताही अवयव दान करू शकते. रक्तदात्याची मानसिक आणि शारीरिक तंदुरुस्ती तपासावी लागेल. त्यानंतर त्याचा अवयव गरजू रुग्णाला दान करता येईल.
सिद्दीकी पुढे सांगतात की, अवयवदान करताना कोणत्याही प्रकारचा पैशाचा व्यवहार होऊ नये. एखाद्या दात्याने अवयवदानासाठी पैसे घेतले असतील किंवा व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर त्याच्या कुटुंबातील सदस्यांनी अवयवदानासाठी पैसे घेतले असतील, तर ते बेकायदेशीर मानले जाते. शिक्षेव्यतिरिक्त 50 लाख रुपयांपर्यंतचा दंडही होऊ शकतो.
दरम्यान याबाबत तज्ज्ञ चिकित्सक सांगतात की, आरोग्य संसाधने आणि सेवा प्रशासनाच्या आकडेवारीनुसार, अवयवदानाच्या प्रतीक्षेत दररोज 17 जणांचा मृत्यू होतो. देशातील 2 लाख रुग्णांना किडनीची गरज आहे, मात्र केवळ 7 हजार उपलब्ध आहेत. याचे कारण लोक अवयवदान टाळतात.
चिकित्सक सांगतात की भारतात किडनी विकत घेता येत नाही, पण एखादी व्यक्ती दाता म्हणून आपली किडनी दान करू शकते. नॅशनल ऑर्गन अँड टिश्यू ट्रान्सप्लांट ऑर्गनायझेशन (NOTTO) च्या नियमांनुसार किडनी दान करता येते. एका व्यक्तीची किडनी दुसऱ्या रुग्णामध्ये प्रत्यारोपण करता येते. जर एखाद्या व्यक्तीच्या दोन्ही मूत्रपिंडे निरोगी असतील, तर तो एक दान करू शकतो. ब्रेन डेड व्यक्तीची किडनीही दान करता येते. त्यासाठी त्याच्या कुटुंबीयांची परवानगी आवश्यक आहे. रुग्णालयाच्या नियमांनुसार (NOTTO) मृत व्यक्तीचे अवयव गरजू रुग्णाला प्रत्यारोपण करता येतात.