दररोज वापरले जाणारे प्लास्टिक ही मानवांसाठी सर्वात मोठी डोकेदुखी बनली आहे. ही एक जागतिक समस्या आहे, जी मानवानेच निर्माण केली आहे. दररोज, 2,000 कचऱ्याच्या ट्रकच्या समानचे प्लास्टिक जगातील महासागर, नद्या आणि तलावांमध्ये टाकले जाते. प्लॅस्टिकच्या वस्तूंची एक समस्या अशी आहे की या वस्तूंचे पूर्णपणे विघटन होण्यासाठी कित्येकशे वर्षे लागतात. या समस्येला सामोरे जाण्याचा एक नैसर्गिक मार्ग सापडला आहे. वॅक्स वर्म नावाचा एक कीटक आहे, ज्यामध्ये प्लास्टिक खाण्याची क्षमता आहे.
प्लास्टिकचे विघटन होण्यासाठी किती वेळ लागतो, याचा अंदाज यावरून लावता येतो की प्लास्टिकच्या बाटल्यांचे विघटन होण्यासाठी 450 वर्षे लागतात. तर प्लॅस्टिक पिशवी 10 ते 20 वर्षात कुजते. त्या तुलनेत वॅक्स वर्म काही आठवड्यांत प्लास्टिक नष्ट करतात. मेणाचा किडा म्हणजे काय आणि तो वर्षानुवर्षे तुटणाऱ्या धातूचा इतक्या लवकर नाश कसा करतो हे जाणून घेऊया.
गॅलेरिया मेलोनेला या पतंगाच्या सुरवंटाच्या अळ्याला वॅक्स वर्म म्हणतात. ते मधमाशांच्या पोळ्यांमध्ये आणि आसपास राहतात. त्या पोळ्यांमध्ये मिळणारे मेण खाऊन ते जगतात. म्हणूनच त्यांना वॅक्स वर्म्स हे नाव मिळाले, विशेष म्हणजे ते स्वेच्छेने पॉलिथिन खातात, जे सामान्यतः शॉपिंग बॅगमध्ये वापरले जाणारे प्लास्टिक आहे.
कीटकांच्या या विशेष क्षमतेची माहिती योगायोगाने मिळाली. हे 2017 पासून सुरु आहे. कॅन्टाब्रिया विद्यापीठातील विकास जीवशास्त्रज्ञ फेडेरिका बर्टोचीनी मधमाश्या स्वच्छ करत होत्या. यावेळी त्यांनी पोळ्यात राहणारे काही वॅक्स वर्म बाहेर काढले आणि पॉलिथिनच्या पिशवीत टाकून ते सोडले. काही वेळाने बॅगेत लहान छिद्र असल्याचे त्याच्या लक्षात आले. तेव्हापासून वॅक्स वर्म कीटकांच्या आश्चर्यकारक क्षमतेवर संशोधन सुरू आहे.
कॅनडाच्या ब्रँडन युनिव्हर्सिटीने 2021 मध्ये वॅक्स वर्म कसे कार्य करतात हे अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी संशोधन केले. यावेळी वॅक्स वर्मला अनेक दिवस पॉलिथिन देण्यात आले. कीटकांनी प्लॅस्टिक शीट खाल्ल्याने त्यांचे उत्सर्जन बदलले आणि ते अधिक द्रव झाले. त्याच्या कचऱ्यात ग्लायकोल हा अल्कोहोलचा प्रकार असल्याचे तपासणीत आढळून आले. संशोधनात असे दिसून आले की प्रयोगशाळेत ठेवलेले 60 वॅक्स वर्म एका आठवड्यापेक्षा कमी कालावधीत 30 चौरस सेंटीमीटर प्लास्टिक पिशवी खाऊन गेले.
असे नाही की वॅक्स वर्म प्लास्टिक दाताने चावून पचवतात. शास्त्रज्ञांचा असा अंदाज आहे की एकतर त्यांच्या शरीरातून एंजाइम सोडले जातात, जे प्लास्टिकचे रेणू तोडतात किंवा त्याच्या शरीरावर आढळणारे काही विशेष प्रकारचे बॅक्टेरिया त्याला प्लास्टिक पचवण्यास मदत करतात. 2021 च्या अभ्यासात, कीटकांच्या आतड्यांमध्ये असलेल्या सूक्ष्मजंतूंचे वर्णन महत्वाचे आहे.
केवळ वॅक्स वर्मचा शोध घेऊन प्लास्टिक प्रदूषण नियंत्रित करता येत नाही. सध्या, शास्त्रज्ञ हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत की हे कीटक आणि त्यांच्या आतड्यांमधील जीवाणू प्लास्टिक तोडण्यासाठी एकत्र कसे कार्य करतात. हे गूढ उकलून, असे तंत्रज्ञान विकसित केले जाऊ शकते ज्याचा वापर मोठ्या प्रमाणावर प्लास्टिक कचरा नष्ट करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.