2024 च्या लोकसभा निवडणुकीसाठी सर्व राजकीय पक्ष पूर्ण ताकदीने प्रचार करत आहेत. मोठ्या निवडणूक रॅलींमध्ये नेत्याच्या चेहऱ्यापेक्षा पक्षाचे चिन्ह जास्त ठळकपणे दिसत असते. पण असे का? मतदार मतदान करताना ईव्हीएमवर त्यांच्या नेत्याचा चेहरा न पाहता निवडणूक चिन्ह पाहतात. भारतातील राजकीय पक्षांसोबतच त्यांच्या निवडणूक चिन्हांचाही स्वतःचा मनोरंजक इतिहास आहे. आज काँग्रेस आणि भाजपने त्यांची निवडणूक चिन्हे कशी निश्चित केली, हे जाणून घेऊया.
आज काँग्रेसचे निवडणूक चिन्ह हात म्हणजेच पंजा आहे. पण 1951 मध्ये झालेल्या देशातील पहिल्या लोकसभा निवडणुकीत त्याचे चिन्ह वेगळे होते. एकेकाळी काँग्रेसकडे निवडणूक चिन्ह बदलून हत्ती किंवा सायकल असा पर्यायही होता. काँग्रेसने निवडणूक चिन्ह म्हणून पंजा का निवडला ते जाणून घेऊया. ‘कमळ’पूर्वी भाजपचे चिन्ह काय होते?
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (INC) हा देशातील सर्वात जुना राजकीय पक्ष आहे. त्याची स्थापना 1885 मध्ये झाली. 1951-1952 मध्ये देशाच्या पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुका झाल्या, तेव्हा जवाहरलाल नेहरूंच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेस बैलजोडी या निवडणूक चिन्हावर मते मागायची. हे चिन्ह सामान्य जनता आणि शेतकरी यांच्यात सलोखा निर्माण करण्यात यशस्वी ठरले आणि जवळपास दोन दशके काँग्रेस पक्षाने या चिन्हावर निवडणूक लढवली. पण 1970-71 मध्ये काँग्रेसमध्ये फूट पडली. पक्ष दोन गटात विभागला गेल्याने बैलजोडीचे चिन्ह निवडणूक आयोगाने जप्त केले.
कामराज यांच्या नेतृत्वाखालील जुन्या काँग्रेसला तिरंग्यातील चरखा आणि इंदिरा गांधींच्या नेतृत्वाखालील नव्या काँग्रेस पक्षाला गाय-वासरू हे चिन्ह देऊन वाद मिटला. मात्र, दशकभरातच काँग्रेस पक्षात चिन्हावरून पुन्हा वाद निर्माण झाला.
1977 मध्ये आणीबाणी संपल्यानंतर इंदिरा गांधींच्या कार्यकाळात काँग्रेसच्या लोकप्रियतेत लक्षणीय घट झाली. या काळात निवडणूक आयोगाने गाय आणि वासरू चिन्हही जप्त केले. काँग्रेस कठीण टप्प्यातून जात होती. अडचणीत असताना इंदिरा गांधी तत्कालीन शंकराचार्य स्वामी चंद्रशेखरेंद्र सरस्वती यांचे आशीर्वाद घेण्यासाठी आल्या होत्या. इंदिरा गांधींचे म्हणणे ऐकून शंकराचार्य शांत झाले, असे म्हणतात. काही वेळाने त्यांनी उजवा हात वर करून आशीर्वाद दिला. काँग्रेसच्या सध्याच्या निवडणूक चिन्हाची कहाणी इथून सुरू झाली.
1979 मध्ये काँग्रेसचे आणखी एक विभाजन झाल्यानंतर इंदिरा गांधींनी काँग्रेस (आय) ची स्थापना केली. निवडणूक चिन्ह अंतिम करण्यासाठी त्यांनी बुटा सिंग यांना निवडणूक आयोगाच्या कार्यालयात पाठवले. तेथे निवडणूक आयोगाने काँग्रेस (आय)चे निवडणूक चिन्ह म्हणून हत्ती, सायकल आणि मोकळ्या हाताचा पर्याय दिला. इंदिरा गांधी यांनी पक्षाचे नेते आरके राजरत्नम यांची कल्पना आणि शंकराचार्यांच्या आशीर्वादाची जाणीव ठेवून पंजा हे निवडणूक चिन्ह बनवण्याचा निर्णय घेतला.
नवीन निवडणूक चिन्हासह निवडणुकीत काँग्रेसला मोठा विजय मिळाला. हे चिन्ह पक्षासाठी शुभेच्छा मानले जात होते आणि तेव्हापासून आजतागायत काँग्रेस पक्षाचे उमेदवार याच चिन्हावर निवडणूक लढवत आहेत.
इंदिरा गांधींच्या काँग्रेसला दिलेले उरलेले दोन पर्याय नंतर मोठ्या पक्षांचे प्रतीक बनले हे विशेष. करिश्माई लोकप्रिय नेते कांशीराम यांनी 1984 मध्ये बसपा म्हणजेच बहुजन समाज पक्षाची स्थापना केली आणि हत्तीला त्यांचे राजकीय चिन्ह बनवले. त्याच वेळी मुलायम सिंह यांनी 1992 मध्ये समाजवादी पक्षाची स्थापना केली आणि त्यांचे निवडणूक चिन्ह म्हणून ‘सायकल’ निवडले.
दिवा ते कमळापर्यंतचा प्रवास
पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकीच्या वेळी भाजप हा अखिल भारतीय जनसंघ होता. जनसंघाचे निवडणूक चिन्ह जळणारा दिवा होता. त्या निवडणुकीत आणखी एक पक्ष किसान मजदूर प्रजा सोशालिस्ट पार्टी होता, ज्याचे निवडणूक चिन्ह झोपडी होते. 1977 च्या निवडणुकीत याच झोपडी निशाण आधारित प्रजा पक्षाने दीपक चिन्हासह जनसंघ आणि चौधरी चरणसिंग यांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय क्रांती दलात विलीन केले. या सगळ्यातून जनता पक्ष नावाचा नवा पक्ष अस्तित्वात आला आणि त्यांचे निवडणूक चिन्ह खांद्यावर नांगर घेऊन जाणारा शेतकरी. मात्र, ही संघटना फार काळ टिकू शकली नाही. 1980 मध्ये जनता पक्षाचे विघटन झाल्यानंतर तत्कालीन जनसंघाच्या नेत्यांनी भारतीय जनता पक्षाची स्थापना केली, ज्याला कमळाचे फूल हे निवडणूक चिन्ह मिळाले. चौधरी चरणसिंग यांच्या नेतृत्वाखालील लोकदलाला शेत नांगरणाऱ्या शेतकऱ्याचे निवडणूक चिन्ह मिळाले.