8 मार्च रोजी महाशिवरात्री आहे, या दिवशी महादेवाची विशेष पूजा केली जाते. भगवान शिवाच्या पाच अवतारांचे संपूर्ण वर्णन महर्षी वेद व्यास यांनी लिहिलेल्या शिवपुराणातील श्रीशत्रुद्र संहिता विभागाच्या पहिल्या अध्यायात दिलेले आहे. शिवपुराणात भगवान शिवाशी संबंधित अनेक कथा आहेत, ज्यामध्ये महादेवाच्या स्वर्गापासून पृथ्वीपर्यंतच्या सर्व घटनांचे वर्णन केले आहे. श्वेतलोहित नावाच्या 19व्या कल्पात भगवान शिवाचा सद्योजात नावाचा अवतार झाला, जो भगवान शिवाच्या पाच अवतारांचा आरंभ मानला जातो.
सद्योजात अवतार
भगवान शिवाच्या पाच अवतारांपैकी सद्योजात अवतार हा पहिला अवतार आहे. त्या कल्पात ब्रह्मदेवाचे ध्यान करत असताना ब्रह्माजींच्या कुशीतून गोरा लोहितकुमार जन्माला आला. तेव्हा सद्योजात शिवाचा अवतार आहे, हे जाणून ब्रह्माजी आनंदी झाले आणि पुन्हा पुन्हा त्यांचा विचार करू लागले. त्यानंतर ब्रह्माजींच्या चिंतनातून परब्रह्मरूपातील प्रसिद्ध ज्ञानीकुमारांचा जन्म झाला, ज्यांचे नाव होते सुनंद, नंदन, विश्वनंदन आणि उपनंदन, नंतर सद्योजात भगवान शिव यांनी ब्रह्माजींना सर्वोच्च ज्ञान दिले आणि त्यांना विश्व निर्माण करण्याची शक्ती दिली.
वामदेव अवतार
रक्त नावाच्या विसाव्या कल्पात ब्रह्माजींचे शरीर रक्तरंजित झाले आणि ध्यान करीत असताना अचानक त्यांच्या मनात पुत्रप्राप्तीचा विचार आला. त्याचवेळी त्यांना मुलगाही झाला. ज्याने लाल रंगाचे कपडे घातले होते, त्याचे सर्व दागिने देखील लाल रंगाचे होते. भगवान शिवाचा प्रसाद मानून ब्रह्मदेव खूप आनंदित झाले आणि त्यांनी भगवान शंकराची स्तुती करण्यास सुरुवात केली. त्या लाल वस्त्राच्या पुरुषाला विराज, विवाह, विशाखा आणि विश्वभान असे चार पुत्र होते, त्यानंतर भगवान शिवाने ब्रह्माजींना विश्व निर्माण करण्याची आज्ञा दिली.
तत्पुरुष अवतार
एकविसाव्या कल्पात ब्रह्माजींनी पिवळ्या रंगाची वस्त्रे परिधान केली आणि पुत्रप्राप्तीच्या इच्छेवर ध्यान करत असताना ब्रह्माजींना अतिशय तेजस्वी, लांब हाताने युक्त असा पुत्र प्राप्त झाला. ब्रह्माजींनी त्या पुत्राला तत्पुरुष शिव मानले, त्यानंतर त्यांनी गायत्रीचा जप सुरू केला.
घोर अवतार
शिवकल्पात ब्रह्मदेवाला हजारो वर्षांनी दैवी पुत्र प्राप्त झाला, तो बालक काळा रंगाचा होता. त्याने काळे कपडे, काळा फेटा आणि सर्व काही काळे घातले होते. तेव्हा हा अघोर आणि पराक्रमी कृष्ण आणि अद्भुत देव पाहून ब्रह्मदेवाने त्यांना नमस्कार केला. तेव्हा ब्रह्माजी त्यांची स्तुती करू लागले की, कृष्णवर्णी कुमारांना कृष्ण, कृष्णशिक, कृष्णस्य आणि कृष्ण कनाथधारी असे चार पुत्र होते, ते सर्व तेजस्वी होते आणि शिवाच्या रूपाने ब्रह्माजींनी निर्माण केलेल्या विश्वाचा विस्तार करण्यास मदत करणारे होते. घोर नाम या योगाचा प्रचार केला.
भगवान ईशान अवतार
विश्वरूप नावाचा अद्भूत कल्प घडला, ज्यामध्ये ब्रह्मदेव पुत्रप्राप्तीच्या इच्छेने मग्न होते, तेव्हा त्यांच्या विचारांतून सिंहाची गर्जना करणारी विश्वरूपा सरस्वती प्रकट झाली. त्याच वेळी, भगवान ईशान, देवाचा पाचवा अवतार प्रकट झाला, ज्याचा रंग स्फटिकासारखा तेजस्वी होता आणि त्याने अनेक प्रकारची सुंदर रत्ने आणि दागिने घातले होते. भगवान ईशानलाही चार पुत्र होते, ज्यांची नावे जाति, मुंडी, शिखंडी आणि अर्धमुंड अशी होती, त्यांच्या चारही पुत्रांनीही योगमार्ग स्वीकारला.