हिंदू धर्मात प्रत्येक व्रत आणि सणाचे स्वतःचे महत्त्व आहे. त्याचप्रमाणे महाशिवरात्रीलाही विशेष धार्मिक महत्त्व आहे. दरवर्षी फाल्गुन महिन्यातील कृष्ण पक्षातील चतुर्दशी तिथीला येणाऱ्या भगवान शिवाशी संबंधित व्रतांपैकी महाशिवरात्री सर्वात महत्त्वाची मानली जाते. या दिवशी भगवान शिव आणि माता पार्वतीचा विवाह झाला असे मानले जाते. या दिवशी लोक उपवास करतात, भगवान शिवाची भक्तिभावाने पूजा करतात आणि शिवलिंगाला अभिषेक करतात. यावर्षी महाशिवरात्री शुक्रवार, 8 मार्च 2024 रोजी आहे.
भगवान शिव हे संपूर्ण सृष्टीच्या आरंभाचे कारण आहेत, म्हणून त्यांना अनादी असेही म्हणतात. भगवान शिवाबद्दल असे म्हटले जाते की शिव हा आदि आणि अनंत दोन्ही आहे. शिव जगात सर्व रूपात विराजमान आहे. भगवान शिवाचे रूप इतर देवी-देवतांपेक्षा खूप वेगळे आहे. फुलांच्या माळा आणि दागिने घालण्याऐवजी ते स्वतःला राखेने सजवतात. ते गळ्यात नागाची माळ धारण करतो, कपाळावर चंद्र शोभतो आणि त्याच्या केसात गंगा असते. भगवान शिवाने परिधान केलेली शस्त्रे, चिलखत आणि वस्त्रे आश्चर्यकारक आहेत आणि त्यांच्याशी काही विशेष अर्थ जोडलेला आहे. त्यांच्याबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया.
भगवान शिवाची 10 चिन्हे आणि त्यांचा अर्थ
- डोक्यावर चंद्र- ज्योतिषशास्त्रात चंद्राला मनाचा कारक म्हटले आहे. भगवान शंकराच्या मस्तकावर चंद्रकोर अलंकार धारण केलेला आहे. या कारणास्तव शास्त्रात शिवाला सोम आणि चंद्रशेखर असेही म्हटले आहे. भगवान शिवाच्या मस्तकावर बसलेला अर्धचंद्र हा सुरुवातीपासूनच मनाच्या स्थिरतेचे आणि अनंताचे प्रतीक मानले गेले आहे.
- गळ्यात नागाची माळ – भगवान शिव फुले किंवा दागिने घालत नाहीत तर नागाची माळ घालतात. भगवान शंकराच्या गळ्यात गुंडाळलेला नाग म्हणजे वासुकी नाग. शिवाच्या गळ्यात गुंडाळलेला नाग भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्याचा सूचक मानला जातो. साप हे तमोगुणी प्रवृत्तीचे प्रतीक आहे आणि भगवान शिवाच्या गळ्यात असणे हे तमोगुणी प्रवृत्ती शिवाच्या नियंत्रणाखाली असल्याचे दर्शविते.
- तिसरा डोळा- भगवान शिवाला तीन डोळे आहेत. रागाच्या वेळी त्याचा तिसरा डोळा उघडतो आणि तिसरा डोळा उघडताच विनाश होतो असे म्हणतात. त्याच वेळी, सामान्य परिस्थितीत, भगवान शंकराचा तिसरा नेत्र विवेकाच्या रूपात जागृत राहतो. भगवान शिवाचा तिसरा डोळा ज्ञान आणि सर्वव्यापीपणाचे प्रतीक मानले जाते. भगवान शिवाचा तिसरा डोळा दृष्टी प्रदान करतो जो पंचेंद्रियांच्या पलीकडे आहे. म्हणून शिवाला त्र्यंबक म्हणतात.
- त्रिशूळ- शिवाच्या हातात नेहमी शस्त्र म्हणून त्रिशूळ असते. असे मानले जाते की त्रिशूळ हे दैवी, भौतिक आणि भौतिक उष्णता नष्ट करणारे एक घातक शस्त्र आहे. भगवान शिवाच्या त्रिशूळात राजसी, सात्विक आणि तामसी हे तीनही गुण आहेत. यासोबतच त्रिशूळ हे ज्ञान, इच्छा आणि परिपूर्णतेचे प्रतीक आहे.
- हातात डमरू – डमरू वाजवताच शिवाचा तांडव सुरू होतो आणि शिवाच्या तांडवांमुळे विनाश सुरू होतो, असे म्हणतात. ब्रह्मदेवाचे रूप मानल्या जाणाऱ्या भगवान शिवाच्या डमरूच्या वैश्विक नादातून ध्वनी निर्माण होतो. डमरूला जगातील पहिले वाद्य देखील म्हटले जाते. शिवाच्या हातातील डमरू हे सृष्टीच्या प्रारंभाचे आणि ब्रह्मदेवाच्या नादाचे सूचक आहे.
- रुद्राक्ष- असे मानले जाते की रुद्राक्षाची उत्पत्ती भगवान शंकराच्या अश्रूंपासून झाली आहे. पौराणिक कथेनुसार, जेव्हा भगवान शिवाने खोल ध्यान केल्यानंतर डोळे उघडले तेव्हा त्यांच्या डोळ्यातून अश्रूंचा एक थेंब पृथ्वीवर पडला, ज्यापासून रुद्राक्ष वृक्षाचा जन्म झाला. भगवान शिव आपल्या गळ्यात आणि हातात रुद्राक्ष धारण करतात, जे पवित्रता आणि सात्विकतेचे प्रतीक आहे.
- गंगा- भगवान शंकराच्या केसांमध्ये गंगा समाविष्ट आहे. पौराणिक कथेनुसार, गंगेचा उगम शिव आहे आणि भगवान शिवाच्या कुलूपातूनच माता गंगा स्वर्गातून पृथ्वीवर आली. शिवाच्या जटामधील गंगा अध्यात्म आणि पवित्रता दर्शवते.
- बाघंबर कपडे- वाघाला शक्ती, उर्जा आणि अधिकाराचे प्रतीक मानले जाते. भगवान शिव वाघाचे कातडे कपडे म्हणून परिधान करतात, जे दर्शविते की ते सर्व शक्तींच्या वर आहेत. याशिवाय, हे निर्भयता आणि दृढनिश्चयाचे प्रतीक देखील मानले जाते.
- नंदी- नंदी वृषभ म्हणजेच बैल हे भगवान शंकराचे वाहन आहे. त्यामुळे प्रत्येक शिवमंदिराबाहेर नंदी नक्कीच दिसतो. धर्माच्या रूपात नंदीचे चार पाय धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चार साधना दर्शवतात.
- भस्म- भगवान शिव आपल्या शरीरावर भस्म लावतात, जो संदेश देतो की जग नश्वर आहे आणि प्रत्येक जीवाला एक दिवस राख व्हायचे आहे. भस्म हे शिवाच्या नाशाचे प्रतीक आहे, त्यानंतर ब्रह्माजी त्याची पुनर्रचना करतात.