कुंभकर्णाचे नाव घेताच खूप झोपणाऱ्या आणि भरपूर खाणाऱ्या व्यक्तीची प्रतिमा मनात येते. लोकांच्या हसण्याचे पात्र ठरलेले रामायणातील हे पात्र त्याच्या नावामुळे नाही, तर त्याच्या कर्तृत्वामुळे आणि कठोर तपश्चर्येमुळे मिळालेल्या वरदानामुळे प्रसिद्ध झाले आहे. रामायणानुसार कुंभकर्ण हा रावणाचा धाकटा भाऊ आणि विभीषण व शुर्पनखाचा मोठा भाऊ होता. तो विश्व ऋषी आणि राक्षस कैकसी यांचा पुत्र होता. कुंभकर्ण या नावाचा अर्थ अजिबात नाही, जो खूप झोपतो, प्रत्यक्षात त्याचा अर्थ असा आहे – कुंभ म्हणजे घागरी आणि कर्ण म्हणजे कान, लहानपणापासूनच त्याला मोठे कान असल्यामुळे कुंभकर्ण हे नाव पडले.
पौराणिक कथेनुसार, कुंभकर्ण लहानपणापासूनच खूप बलवान होता आणि तो त्याच्या मोठ्या भावासारखा तपस्वीही होता. शिवाय, तो इतके अन्न खात असे की संपूर्ण शहराचे अन्नही त्याच्यासाठी अपुरे होते.
पौराणिक कथेनुसार, कुंभकर्णाचे वडील ऋषी विश्रवा यांनी त्यांचे तीन पुत्र रावण, कुंभकर्ण आणि विभीषण यांना तपश्चर्या करण्यास सांगितले होते. त्यांच्या तपश्चर्येने प्रसन्न होऊन ब्रह्माजी त्यांच्यासमोर प्रकट झाले आणि देवतांनी माता सरस्वतीकडे प्रार्थना केली की जेव्हा कुंभकर्णाने ब्रह्माजींकडे वरदान मागितले की ती आपल्या जिभेवर उपस्थित राहावी, तेव्हा माता सरस्वतीने सर्वांची प्रार्थना स्वीकारली आणि ती कुंभकर्णाच्या जिभेवर उपस्थित राहावी. त्यामुळे कुंभकर्णाने वराची मागणी करताच त्याच्या मुखातून इंद्रासनाऐवजी निद्रासन निघाले आणि ब्रह्माजींनी त्याची इच्छा पूर्ण केली.
जेव्हा कुंभकर्णाला याचा पश्चाताप झाला, तेव्हा त्याने ब्रह्मदेवांना विनंती करण्यास सुरुवात केली, तेव्हा भगवान ब्रह्मदेवाने हा कालावधी कमी करून सहा महिन्यांचा केला, त्यानंतर तो सहा महिने झोपायचा आणि फक्त एक दिवस जागा राहायचा, त्यानंतर तो पुन्हा झोपायला जायचा. कुंभकर्णाला हे वरदान देताना ब्रह्मदेवाने असेही सांगितले होते की, जर कोणी त्याला बळजबरीने उठवण्याचा प्रयत्न केला, तर तो कुंभकर्णाच्या आयुष्याचा शेवटचा दिवस असेल. ब्रह्मदेवाचे हे शब्द सत्यात उतरले, जेव्हा रावण भगवान श्री राम विरुद्ध युद्धात हरू लागला, तेव्हा रावणाने कुंभकर्णाला जबरदस्तीने उठवले आणि मदत मागितली, त्यानंतर त्याच दिवशी कुंभकर्णाचा युद्धात मृत्यू झाला.
पौराणिक कथेनुसार, कुंभकर्णाने आपल्या भावांसह कठोर तपश्चर्या केली ज्यामुळे भगवान ब्रह्मदेव प्रसन्न झाले आणि त्यांनी त्याला वर माण्यास सांगितले आणि वरदान मागितले. रावण आणि विभीषणाने वरदान मागितले आणि ब्रह्मदेवांनी त्यांना वरदान दिले. यानंतर जेव्हा तो कुंभकर्णाकडे गेला आणि त्याला जेवताना पाहून चिंताग्रस्त झाला, तेव्हा ब्रह्मदेवांनी कुंभकर्णाचा पराभव केला, त्यामुळे कुंभकर्णाने सहा महिने निद्रेत राहण्याचे वरदान मागितले आणि ब्रह्मदेव आनंदी झाले आणि त्याने त्याला वरदान दिले.