माणसाच्या मनात काय चालले आहे, ते न बोलता कळू शकते. शास्त्रज्ञ बराच काळ मानवी मन वाचण्याचा प्रयत्न करत होते. आता यात त्यांना यश मिळाले आहे. सिडनी विद्यापीठाच्या शास्त्रज्ञांनी मानवी मनातील विचार वाचू शकणारे उपकरण तयार केले आहे. या उपकरणात बसवण्यात आलेली प्रणाली मानवी मेंदूच्या लहरींचे डीकोड करून त्यांचे शब्दांमध्ये रूपांतर करू शकते.
हा अभ्यास न्यू ऑर्लीन्स येथे आयोजित NeurIPS परिषदेत स्पॉटलाइट पेपर म्हणून निवडला गेला आहे. या परिषदेत आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि मशीन लर्निंग या विषयावरील जगातील सर्वोत्तम अभ्यास सादर केले जातात. मेंदूचे विचार वाचणारी यंत्रणा कशी काम करते ते जाणून घेऊया.
मेंदू सिग्नल्सचे शब्दांमध्ये भाषांतर कसे करतो?
ऑस्ट्रेलियाच्या युनिव्हर्सिटी ऑफ टेक्नॉलॉजी सिडनी (UTS) च्या GrapheneX-UTS मानव-केंद्रित कृत्रिम बुद्धिमत्ता केंद्रातील संशोधकांनी हे तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. ही एक पोर्टेबल प्रणाली आहे, जी मेंदूच्या आत रोपण केलेली नाही. काही आजार किंवा दुखापतीमुळे बोलण्याची क्षमता गमावलेल्या लोकांना याचा फायदा होईल.
यामध्ये लोकांना टोपीसारखे उपकरण घातले जाते, जे इलेक्ट्रोएन्सेफॅलोग्राम (EEG) द्वारे मेंदूच्या क्रियाकलापांची नोंद करते. यानंतर, डीवेव्ह नावाचे एआय मॉडेल ईईजी मेंदूच्या लहरींना त्यांच्या पॅटर्नच्या आधारे वेगळे करते. हे एआय मॉडेल नंतर ईईजी सिग्नलला शब्द आणि वाक्यांमध्ये रूपांतरित करते. संशोधकांनी DeWave विकसित केले आहे. एआय मॉडेल्सना मोठ्या प्रमाणात ईईजी डेटा देऊन सिग्नलला शब्दांमध्ये रूपांतरित करण्याची क्षमता शिकवली गेली आहे.
किती अचूक आहे नवीन प्रणाली ?
या अभ्यासात शास्त्रज्ञांनी 29 लोकांवर या नवीन उपकरणाची चाचणी केली. त्याला सेन्सॉर टोपी घालायला लावली होती. मग त्यांना मनात काहीही वाचायला सांगितले. यावेळी एआय मॉडेलने त्याच्या मेंदूच्या लहरींवर नजर ठेवली.
एका सहभागीने त्याच्या मनात वाचले – ‘Good afternoon! I hope you’re doing well. I’ll start with a cappuccino, please, with an extra shot of espresso.’ एआय मॉडेलने ते असे डीकोड केले – ‘Afternoon! You well? Cappuccino, Xtra shot. Espresso.’
संशोधनाशी संबंधित एका प्राध्यापकाने सांगितले की, हा अभ्यास कच्च्या ईईजी लहरींचे थेट भाषेत भाषांतर करण्याचा पहिला प्रयत्न आहे. हे या क्षेत्रातील एक महत्त्वपूर्ण प्रगती दर्शवते. तसेच, मेंदू ते मजकूर भाषांतरात स्वतंत्र एन्कोडिंग तंत्र वापरणारी ही आपल्या प्रकारची पहिली प्रणाली आहे. आतापर्यंत, या भागातील मेंदूच्या लहरींचे भाषांतर मेंदूमध्ये इलेक्ट्रोड्स ठेवण्यासाठी शस्त्रक्रिया आवश्यक होती. पण या व्यवस्थेत तसे नाही.
ईईजी सिग्नल रेकॉर्ड करण्यासाठी, इलेक्ट्रोडऐवजी कॅप वापरली जाते. मात्र, असे केल्याने सिग्नलमध्ये जास्त आवाज येतो. तरीसुद्धा, या प्रणालीने मागील मानकांपेक्षा चांगली कामगिरी केली आहे. सध्या, ही प्रणाली 40 टक्के अचूकतेसह मेंदूच्या लहरींचे मजकुरात भाषांतर करण्यास सक्षम आहे. संशोधकांना आशा आहे की पुढील सुधारणांसह त्याची अचूकता 90 टक्क्यांच्या जवळपास पोहोचेल.