भारतातील प्रत्येक घरापर्यंत पोहोचलेले दूरदर्शन आज 64 वर्षांचे झाले आहे. आठवड्यातून तीन दिवस अर्धा-पाऊण तास कार्यक्रम प्रसारित करणारी ही संस्था आज 24 तास कोणत्याही व्यत्ययाशिवाय अखंड प्रसारण करत आहे. आता त्यात अनेक राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक वाहिन्याही आहेत. दूरदर्शनची आजही देशात आणि परदेशात सर्वाधिक पोहोच आहे. मग ती दुर्गम खेडी असो किंवा उंच डोंगर. रामायण, महाभारत यांसारख्या मालिकांमधून दूरदर्शनला मिळालेली प्रसिद्धी त्याला सुवर्णकाळात घेऊन जाते. एकंदरीतच दूरदर्शनचा आतापर्यंतचा प्रवास अप्रतिम आणि वैभवाने भरलेला आहे, असे म्हणणे रास्त ठरेल.
15 सप्टेंबर 1959 रोजी दूरदर्शन सुरू झाले. प्रत्येकी अर्धा तास विकास आणि शिक्षणाशी संबंधित कार्यक्रम आठवड्यातून फक्त तीन दिवस प्रसारित केले गेले. तेव्हा त्याचे नाव टेलिव्हिजन इंडिया होते. त्यावेळी दिल्लीत फक्त 18 टीव्ही संच बसवण्यात आले होते. साहजिकच त्याची व्याप्ती फारच मर्यादित होती. आज दिल्लीतच अनेक कोठ्या सापडतात, जिथे एकाच ठिकाणी 18 संच बसवलेले आढळतात. ते सरकारी कार्यालयात कामाला आहेत.
कधी सुरू झाले दूरदर्शन ?
हे प्रसारण सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न 1965 साली दिल्लीत प्रथम प्रसारण सुरू झाला, तेव्हा करण्यात आला. कृष्णधवल टीव्ही संच असायचे. त्यावेळी ते मोठ्या लोकांसाठी होते. सामान्य माणूस याकडे नक्कीच कुतूहलाने बघेल, पण घरात टीव्ही सेट लावण्याचा विचार करणार नाही. विकासाचा हा प्रवास जसजसा पुढे सरकत गेला, तसतसा इंडिया टेलिव्हिजन दिल्लीहून पुढे सरकला आणि मुंबई हे त्याचे पहिले स्थानक होते. वर्ष होते 1972. नंतर एक वर्ष 1975 मध्ये चेन्नई आणि कोलकाता येथेही पोहोचले. देशातील चारही महानगरांमध्ये दूरदर्शनने प्रसारण सुरू केले, परंतु टीव्ही संचही मर्यादित होते आणि प्रसारणाला स्वतःच्या मर्यादा होत्या.
1975 मध्ये टेलिव्हिजन इंडियाचे नाव बदलून आता ते दूरदर्शन झाले. त्यावेळी दूरदर्शन संच आणि दूरदर्शन हे एकमेकांचे समानार्थी शब्द होते. काही वर्षे हे असेच सुरू राहिले आणि नंतर 1980 मध्ये ते देशातील शहरांमध्ये नेण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. 1982 साली आशियाई क्रीडा स्पर्धा दिल्लीत होणार होत्या. हाच काळ होता, जेव्हा दूरदर्शनचा देशाच्या इतर भागांमध्ये विस्तार झाला आणि तांत्रिक प्रगती जसे की टीव्ही संच रंगात येऊ लागले. हा पुन्हा एकदा उत्सुकतेचा विषय ठरला.
एशियन गेमचे रेकॉर्डिंग आणि दाखविल्यानंतर, 7 जुलै 1984 रोजी हम लोग ही मालिका सुरू झाली, ज्यामुळे ती प्रत्येक घरात लोकप्रिय झाली. त्यावेळी देशाच्या कानाकोपऱ्यात मोठ्या प्रमाणात ट्रान्समीटर बसवण्यात आले होते. आमची गोष्ट मध्यमवर्गीय कुटुंबाची होती. लोक त्याच्याशी संबंधित असू शकतात. हाच काळ होता, जेव्हा मोठ्या शहरांमध्ये तसेच छोट्या शहरांमध्ये टीव्ही सेटची दुकाने सुरू होऊ लागली. कृषी दर्शन हा दूरदर्शनचा प्रदीर्घ काळ चालणारा कार्यक्रम आहे. भारत-पाकिस्तान फाळणीला केंद्रस्थानी ठेवून बुनियाद या मालिकेने योग्य कार्य पूर्ण केले आहे. यामध्ये आलोक नाथ, अनिता कंवर, विनोद नागपाल आणि दिव्या सेठ सारखे कलाकार घराघरात पोहोचले होते. लोकांच्या हृदयात त्यांच्यासाठी जागा होती.
रामायणाची महत्त्वपूर्ण भूमिका
यानंतर 1986 साल आले, जेव्हा रामानंद सागर यांनी लिहिलेले रामायण दूरदर्शनवर चालू झाले. रविवारी या कार्यक्रमाच्या वेळी देशभरातील रस्त्यांवर शांतता असायची. घरी तयारी सुरु व्हायची. परिसरातील ज्येष्ठांच्या घरी एक-दोन टीव्ही संच बसवण्यात आले. अशा परिस्थितीत, रविवारी अनेकदा टीव्ही संच असलेल्या घरांमध्ये शेजारच्या लोकांना रामायण दाखविण्याची व्यवस्था केली जात असे. याने लोकप्रियतेचे सर्व विक्रम मोडीत काढले. परिस्थिती अशी होती की त्यातला कलाकार कुठेही कुणाला दिसला, तर ती व्यक्ती साष्टांग दंडवत घालत असे.
रामायणाच्या प्रक्षेपणाच्या वेळी लोकांनी प्रवास केला नाही. महाभारताचे उर्वरित काम पूर्ण झाले आहे. रामायण-महाभारतापूर्वी जरी टीव्ही संच मोजक्या घरांमध्ये होते, तरीही त्यांचे अनेक कार्यक्रम खूप गाजले. चित्रपट गीतांचे कार्यक्रम आणि चित्रहार, भारत एक खोज, ब्योमकेश बक्षी, मालगुडी डेज, विक्रम वेताल, फौजी, तमस, नुक्कड, अलिफ लैला अशा अनेक मालिका प्रत्येक घराघरात चर्चेचा विषय असायची. पण टीव्ही संचांच्या विक्रीत रामायणने केलेल्या विक्रमाचे श्रेय इतर कोणाच्याही खात्यात नाही. तीन वर्षांपूर्वी जेव्हा कोरोना लॉकडाऊन लागू झाला, तेव्हा रामायण-महाभारत पुन्हा दाखवण्यात आले आणि त्यावेळीही या मालिकांनी दर्शकांच्या बाबतीत स्वतःचे सगळे रेकॉर्ड तोडले.
दूरदर्शनचे किती चॅनेल्स आहेत?
आज, दूरदर्शनच्या अनेक चॅनेलवर विविध प्रकारचे कार्यक्रम 24 तास उपलब्ध आहेत. प्रादेशिक भाषेतील वाहिन्याही 24 तास प्रक्षेपण करत आहेत. काही महत्त्वाचे टप्पे देखील आहेत:
- 1965 मध्ये पाच मिनिटांचे न्यूज बुलेटिन सुरू झाले.
- आज दूरदर्शनच्या जवळपास दोन डझन वाहिन्या आहेत.
- हे देशातील सर्वात मोठे प्रसारण व्यासपीठ आहे.
- 24 तास चालणारी वृत्तवाहिनी नोव्हेंबर 2003 मध्ये सुरू झाली.