भारतात कोळशाला काळे सोने असेही म्हणतात. सरकारपासून कंत्राटदारांपर्यंत, वाहतूकदारांपासून कमिशन एजंटपर्यंत सर्वजण कोळशाच्या व्यवसायातून चांगला पैसा कमावतात. कोळशाचे बेकायदेशीर उत्खनन थांबवण्यासाठी अलीकडेच कोळसा मंत्रालयाने मायनिंग सेंटिनेल मोबाईल अॅप देखील लाँच केले आहे, परंतु तुम्हाला माहित आहे का की देशात पहिली कोळसा खाण कुठे सुरू झाली होती. सिव्हिल सर्व्हिसेसच्या प्रश्नपत्रिका सेट करणाऱ्या लोकांचा कोळसा हा आवडता विषय आहे, कारण गेल्या काही वर्षांत त्यासंबंधीचे प्रश्न प्री आणि मेनमध्ये विचारले गेले आहेत. त्याच्याशी संबंधित प्रश्नांची उत्तरे जाणून घेऊया.
कोळसा मंत्रालयाने इलेक्ट्रॉनिक्स आणि माहिती तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या मदतीने कोळशाचे बेकायदेशीर उत्खनन थांबविण्यासाठी मायनिंग सेंटिनेल मोबाइल अॅप देखील सुरू केले आहे. मंत्रालयाकडे कोळसा खाण निरीक्षण आणि व्यवस्थापन प्रणाली पोर्टल देखील आहे. बेकायदा कोळसा खाणकामाची माहिती सर्वसामान्य नागरिकांनी अॅपद्वारे सरकारला द्यावी, अशी सरकारची इच्छा आहे.
सरकार अशा लोकांची ओळख गुप्त ठेवणार आहे. या अॅपचे सकारात्मक परिणाम सरकारला मिळू लागले आहेत. मोठ्या संख्येने लोक बेकायदेशीर खाणकाम संदर्भात छायाचित्रे आणि ठिकाणे देखील शेअर करत आहेत. याची गरज होती, कारण देशात अवैध कोळसा उत्खननाचा धंदा सातत्याने वाढत आहे आणि त्यामुळे सरकारचेही मोठे नुकसान होत आहे.
- भारत हा जगातील प्रमुख कोळसा उत्पादक देशांपैकी एक आहे.
- जगातील प्रमुख कोळसा उत्पादक देश चीन, अमेरिका, रशिया, भारत, जपान आणि ऑस्ट्रेलिया आहेत.
- भारत आपली कोळशाची गरज पूर्ण करू शकत नाही. गेल्या आर्थिक वर्षात कोळशाच्या आयातीत 30 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे.
- मध्य प्रदेश, तेलंगणा, छत्तीसगड, ओडिशा, झारखंड आणि पश्चिम बंगाल ही प्रमुख कोळसा उत्पादक राज्ये आहेत.
- भारतात कोळसा खोदण्याची सुरुवात सुमारे 249 वर्षांपूर्वी झाली.
- सन 1774 मध्ये पश्चिम बंगालच्या राणीगंज कोळसा क्षेत्रात ईस्ट इंडिया कंपनीने कोळसा खोदण्यास सुरुवात केली.
- स्वातंत्र्यानंतर अनेक वर्षे कोळसा खाणी खासगी हातात राहिल्या.
- सन 1956 मध्ये प्रथमच राष्ट्रीय कोळसा विकास महामंडळाची स्थापना करण्यात आली.
- 1971 ते 1973 पर्यंत सरकारने दोन टप्प्यात कोळसा खाणींचे राष्ट्रीयीकरण केले.
- कोळसा खाणी (विशेष तरतुदी) कायदा 2015 द्वारे, सरकारने लिलावाद्वारे कोळसा खाणींचे वाटप करण्यास सुरुवात केली.
- 2018 मध्ये केंद्र सरकारने खासगी कंपन्यांना व्यावसायिकरित्या कोळसा खाण करण्यास परवानगी दिली.
- 2022-23 मध्ये भारताने 14.77 टक्के वाढीसह 893.19 दशलक्ष टन कोळशाचे उत्पादन केले.
- असे असूनही, गेल्या आर्थिक वर्षात भारताने एकूण 237.67 दशलक्ष टन कोळसा आयात केला.
- दरवर्षी कोळशाच्या उत्पादनात वाढ होत असली तरी त्याचा वापरही वाढत आहे, परिणामी आयात कमी करता येत नाही.