हिंदू धर्मात यज्ञोपवीत अत्यंत महत्त्वाचे मानले गेले आहे. यज्ञोपवीत किंवा जानव्याच्या तीन धाग्यांचे पावित्र्य अशा प्रकारे जाणता येते की ते देवतांमध्ये ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश आणि ऋणांमध्ये देवरुण, पितृरुण आणि ऋषिरुण यांचे प्रतीक मानले जाते. हे हिंदू धर्मातील प्रमुख 16 संस्कारांपैकी एक आहे, जे कोणत्याही सनातनी हिंदूद्वारे केले जाऊ शकते, जो त्याचे नियम पूर्णपणे पाळू शकतो. हिंदू मान्यतेनुसार, हा जानवा केव्हा घातला पाहिजे आणि तो कधी बदलला पाहिजे, चला जाणून घेऊया त्याच्याशी संबंधित सर्व महत्त्वाच्या नियमांबद्दल.
हिंदू धर्मात, यज्ञोपवीत समारंभ सामान्यतः कोणत्याही मुलाच्या 10 वर्षांच्या वयात केला जातो. हा हिंदू संस्कारातील महत्त्वाचा संस्कार असल्याने लोक मोठ्या शिस्तीने करतात. हा विधी पूर्ण झाल्यानंतर यज्ञोपवीत किंवा जानवा म्हणा, अशी पवित्रता राखण्यासाठी मुलालाही काही नियम पाळावे लागतात.
जानवा नेहमी डाव्या खांद्यापासून उजव्या कंबरेपर्यंत न्यावा ‘ओम यज्ञोपवीतं परम पवित्रं, प्रजापतैरत्सहजं पूर्वस्तत. आयुष्यामाग्र्यं प्रतिमुंच शुभ्रम्, यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः’ मंत्र जपत घातला जातो. 96 बोटांच्या लांब जानव्यामध्ये 64 कला आणि 32 विद्या शिकण्याचे सार दडलेले आहे. त्याला जोडलेल्या पाच गाठी पाच इंद्रियांचे आणि पाच क्रियांचे प्रतीक आहेत. मलमूत्र-मूत्र विसर्जनाच्या वेळी अनेकदा जानवा दोनदा कानाला घट्ट गुंडाळावा लागतो. यामागचे पहिले कारण म्हणजे असे केल्याने तो अशुद्ध होण्याची शक्यता नसते. दुसरे असे केल्याने व्यक्तीच्या कानामागील दोन शिरा, ज्या पोटाच्या आतड्यांशी संबंधित असतात, त्यांच्यावर परिणाम होतोच. त्यांच्यावरील दबावामुळे, परंतु विष्ठा आणि लघवी सहज उत्सर्जित होते, उलट त्या व्यक्तीला इतर प्रकारचे आरोग्य फायदे मिळतात.
हिंदू मान्यतेनुसार, जेव्हा जेव्हा तुमच्या घरात कोणाचा मृत्यू होतो, तेव्हा तुम्ही सूतक संपल्यानंतर तुमचा पवित्र धागा बदलावा. त्याचप्रमाणे तुमचा पवित्र धागा खांद्यावरून निसटून तुमच्या डाव्या हाताखाली आला किंवा कोणत्याही कारणाने तुटला किंवा शौचाच्या वेळी कानावर न ठेवल्यामुळे तो अशुद्ध झाला, तर तो पवित्र धागा ताबडतोब बदलावा. तसेच श्राद्ध विधी केल्यानंतर चंद्रग्रहण आणि सूर्यग्रहण झाल्यावरही पवित्र धागा नियमानुसार बदलावा.
जेव्हा पवित्र धागा अपवित्र होतो तेव्हा त्या व्यक्तीने ‘एतावद्दिन पर्यन्तं ब्रह्म त्वं धारितं मया. जीर्णत्वात्वत्परित्यागो गच्छ सूत्र यथा सुखम्’ असा मंत्र स्मरण करत तो ताबडतोब काढून टाकावा, त्यानंतर नियम व नियमांनुसार दुसरा पवित्र धागा धारण करावा. याशिवाय वर्षातून एकदा या यज्ञोपवीताशी संबंधित श्रावण सण श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेला येतो. या सणाच्या दिवशी गुरूच्या मार्गदर्शनाखाली नदी किंवा तलावात उभे राहून पूजा व विधी केल्यानंतर पवित्र धागा बदलला जातो. हिंदू मान्यतेनुसार, जेव्हा जेव्हा एखादी व्यक्ती संन्यास परंपरेत प्रवेश करते तेव्हा तो आपला पवित्र धागा किंवा यज्ञोपवीत काढून टाकतो.