अवघ्या जगाचा नाथ म्हटला जाणारा भगवान जगन्नाथ आज आपली बहीण सुभद्रा आणि भाऊ बलभद्र यांच्यासह नगरच्या दर्शनासाठी निघाला आहे. देवाच्या या भव्य रथयात्रेत सहभागी होणारे तीन रथ खेचण्यासाठी देश-विदेशातील भाविकही जगातील प्राचीन शहर पुरी येथे पोहोचले आहेत. सेवा, उपासना आणि दर्शन इत्यादींचे महत्त्व आणि वैष्णव परंपरेशी संबंधित असलेल्या रथयात्रा उत्सवाशी संबंधित मनोरंजक तथ्ये, ज्यामध्ये अक्षय पुण्य मिळवून देणारा मानला जातो त्याबद्दल तपशीलवार जाणून घेऊया.
- भगवान जगन्नाथाची जगप्रसिद्ध रथयात्रा दरवर्षी आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या दुसऱ्या दिवशी मोठ्या थाटामाटात काढली जाते आणि हा महान उत्सव संपूर्ण 10 दिवस चालतो.
- पुरीच्या या रथयात्रेत भगवान जगन्नाथाचा रथ त्यांचा भाऊ बलभद्र आणि त्यांची बहीण सुभद्रा यांच्यासोबत फिरतो.
- रथयात्रेदरम्यान ओढले जाणारे हे रथ बनवण्याची प्रक्रिया अक्षय्य तृतीयेच्या कित्येक महिने आधी सुरू होते. विशेष म्हणजे दरवर्षी नवीन रथ बांधला जातो आणि जुना रथ तोडला जातो.
- रथयात्रेत, भगवान बलभद्र किंवा बलराम यांचा रथ पुढे आणि मागे देवी सुभद्राचा रथ आणि मागील बाजूस जगाचा भगवान म्हणजेच भगवान जगन्नाथ यांचा रथ फिरतो. रथयात्रेत निघालेल्या भगवान बलभद्रांच्या रथाचे नाव तलध्वज आहे, ज्यावर भगवान राम आणि भगवान श्रीकृष्ण देखील त्यांच्यासोबत स्वार होतात. भगवान बलभद्र यांचा रथ हिरव्या रंगाचा असून या रथाला 14 चाके आहेत.
- भगवान बदलभद्राचे अनुसरण करणाऱ्या देवी सुभद्राच्या रथाचे नाव देवदालन किंवा दर्पदालन असे आहे. या दिव्य रथात सुभद्रा देवीसोबत भगवान सुदर्शन विराजमान आहेत. देवी सुभद्राचा रथ काळा रंगाचा असून या रथात 12 चाके आहेत.
- रथयात्रेच्या मागच्या बाजूला भगवान जगन्नाथ स्वतः ज्या रथावर बसतात, त्याला नंदीघोष म्हणतात. या रथात त्यांच्यासोबत मदनमोहन देवताही बसले आहेत. भगवान जगन्नाथाचा रंग पिवळा असून त्याला 16 चाके जोडलेली आहेत.
- पुरीमध्ये रथयात्रा सुरू होण्यापूर्वी भगवान जगन्नाथ, भगवान बलभद्र आणि देवी सुभद्रा यांची विधीपूर्वक पूजा केली जाते. या दरम्यान पुरीचा राजा सोन्याच्या झाडूने रथ आणि त्याचा मार्ग स्वच्छ करतो. रथयात्रेशी निगडीत असलेली ही परंपरा ‘छर पाहनरा’ म्हणून ओळखली जाते.
- पुरीची ही प्रसिद्ध रथयात्रा भगवान जगन्नाथाच्या निवासस्थानापासून अडीच किमी अंतरावर असलेल्या गुंडीचा मंदिरापर्यंत जाते. हिंदू मान्यतेनुसार माँ गुंडीचा ही भगवान जगन्नाथाची मावशी मानली जाते. त्यामुळेच पुरीच्या जगन्नाथ मंदिर ते गुंडीचा मंदिरापर्यंतच्या या रथयात्रेला गुंडीचा यात्रा असेही म्हणतात.
- भगवान जगन्नाथाच्या रथयात्रा उत्सवाच्या तिसऱ्या दिवशी म्हणजेच हेरा पंचमीला, माँ लक्ष्मी जगाच्या परमेश्वराच्या शोधात गुंडीचा मंदिरात पोहोचते, जिथे द्वैतपती दरवाजा बंद करते, त्यामुळे रागावलेली माँ लक्ष्मी भगवान जगन्नाथाच्या रथाचे नंदीघोषाचे चाक तोडते आणि परत येते. तिच्या स्वतःच्या धामला परतते.
- भगवान जगन्नाथाच्या या भव्य रथयात्रेचा कार्यक्रम उद्या संध्याकाळी संपणार आहे, तर हा भव्य उत्सव संपूर्ण 10 दिवस चालणार आहे. भगवान जगन्नाथ आपला भाऊ बलभद्र आणि बहीण सुभद्रा यांच्यासोबत गुंडीचा मंदिरात सात दिवस मुक्काम करतील आणि 28 जून 2023 रोजी म्हणजे आषाढ महिन्याच्या शुक्लपक्षाच्या दहाव्या दिवशी आपल्या निवासस्थानी परततील. गुंडीचा मातेच्या मंदिरापासून जगन्नाथ मंदिरापर्यंतच्या या परतीच्या प्रवासाला बहुदा यात्रा म्हणतात.
(येथे दिलेली माहिती ही धार्मिक श्रद्धा आणि सार्वजनिक समजुतींवर आधारित आहे, त्यासाठी कोणताही शास्त्रीय पुरावा नाही. सर्वसामान्य जनतेचे हित लक्षात घेऊन ती येथे सादर केली आहे.)