रूह अफजा हे भारतीयांचे आवडते शीतपेय आहे. स्वातंत्र्यापूर्वी या पेयाच्या सुरुवातीची कहाणीही खूप रंजक आहे. 116 वर्षे जुनी रुह अफजा 1907 मध्ये सुरू झाली. युनानी वैद्यकशास्त्रातील तज्ञ हकीम अब्दुल मजीद यांनी जुन्या दिल्लीतील त्यांच्या औषध कक्षात एक विशेष प्रकारचे पेय तयार केले आणि त्याला रूह अफजा असे नाव दिले.
ते तयार करण्याची प्रेरणा प्रखर उन्हातून मिळाली. हकीम अब्दुल मजीद यांनी उष्माघातापासून बचाव करणारे असे सरबत तयार केले. पाण्याची कमतरता दूर करून उष्णतेपासून दिलासा देण्यासाठी. जाणून घ्या, कसा होता रुह अफजाचा आतापर्यंतचा प्रवास.
हकीम अब्दुल मजीद हे युनानी औषधांचे जाणकार होते आणि उन्हाळ्यात उष्माघातापासून लोकांना वाचवण्यासाठी ते पेय तयार करण्याचा विचार करत होते. त्यांनी अनेक ग्रीक आणि देशी पदार्थांपासून पेये तयार केली. ते पटकन लोकप्रिय झाले. सुरुवातीच्या काळात जेव्हा रूह अफजा दवाखान्यात उपलब्ध होऊ लागले, तेव्हा ते विकत घेण्यासाठी लोक भांडी घेऊन जायचे. हळूहळू त्याचे पॅकिंग निश्चित झाले.
त्याचा लोगो 1910 मध्ये तयार करण्यात आला होता. त्या काळी दिल्लीत असलेले मुद्रक फारसे प्रगत नव्हते, त्यामुळे लोगो तयार करण्याचे काम मुंबईत होते. एक वेळ अशी आली की दवाखान्याचे कंपनीत रुपांतर झाले. अब्दुल मजीज यांच्या निधनानंतर अब्दुल हमीन आणि मोहम्मद सईद या मुलांनी कंपनीची धुरा सांभाळली.
रूह अफजा तयार करण्यासाठी अनेक ग्रीक औषधी वनस्पती वापरल्या गेल्या. चिक्सार, द्राक्षे, संत्री, टरबूज, गुलाब, केवरा यासह अनेक गोष्टी ते बनवण्यासाठी वापरण्यात आल्या.
रुह अफजाच्या यशात फाळणीची भूमिका मनोरंजक आहे. 1947 मध्ये भारताची फाळणी होऊन पाकिस्तानची निर्मिती झाली. अब्दुल मजीदच्या मोठ्या मुलाने भारताची निवड केली, तर धाकटा भाऊ मोहम्मद सईद पाकिस्तानला गेला. दुसरा रुह अफजा कारखाना सुरू करण्यासाठी त्यांनी कराचीमध्ये दोन खोल्या भाड्याने घेऊन उत्पादन सुरू केले. मात्र, भारतात तयार झालेल्या ‘रूह अफजा’ला सर्वाधिक लोकप्रियता मिळाली.
रुह अफजा बाटलीची रचना जर्मनीमध्ये करण्यात आली होती. आधी ते काचेच्या बाटलीत आणले जात होते, नंतर ते प्लास्टिकमध्ये बदलले गेले.
भारतात सुरू झालेला रुह अफजाचा प्रवास सुरूच होता, पण एक वर्ष असे आले की कच्च्या मालाच्या आयातीत व्यत्यय आल्याने कंपनीच्या उत्पादनावर वाईट परिणाम झाला. 2019 मध्ये भारतात त्याचा साठा कमी झाला. स्टार्टअप स्कायच्या रिपोर्टनुसार, भारत आणि पाकिस्तानमधील संबंध चांगले नसले तरी, रुह अफजाच्या बाटल्या पाकिस्तानातून येतात आणि या पेयाची संपूर्ण तयारी भारतात केली जाते. अशा प्रकारे पाहिले तर ते भारतीय पेय आहे.
रुह अफजाने हळूहळू अनेक उत्पादने बाजारात आणली. यामध्ये सॅफी, पाचनौल आणि रोगन बदाम शिरीन या उत्पादनांचा समावेश होता. त्याचा पहिला कारखाना 1940 मध्ये जुन्या दिल्लीत सुरू झाला. त्यानंतर 1971 मध्ये गाझियाबादमध्ये उत्पादन सुरू झाले आणि 2014 मध्ये मानेसर, गुरुग्राम येथे नवीन प्लांट उभारण्यात आला.