नवी दिल्ली – देशाच्या पुढील राष्ट्रपतींच्या निवडीसाठी आज मतदान होत आहे. आज सकाळी 10 ते सायंकाळी 5 या वेळेत संसद भवन आणि विविध राज्यांच्या विधानसभांमध्ये मतदान प्रक्रिया पूर्ण होईल. मतदानानंतर तीन दिवसांनी 21 जुलै रोजी निवडणूक आयोग निकाल जाहीर करेल. म्हणजेच या संपूर्ण प्रक्रियेअंतर्गत 25 जुलै रोजी देशाचे नवे राष्ट्रपती पद आणि गोपनीयतेची शपथ घेणार आहेत.
मात्र, आज होणाऱ्या मतदान प्रक्रियेबाबत जनतेच्या मनात अनेक प्रश्न आहेत. उदाहरणार्थ, राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुका सार्वत्रिक निवडणुकांपेक्षा वेगळ्या कशा आहेत? यामध्ये मतदान प्रक्रिया काय असेल? यामध्ये कोणाला मतदान करणार? वेगवेगळ्या मतदारांच्या मताचे मूल्यही वेगळे असते का? मतांचे मूल्य कसे ठरवले जाते? जाणून घेऊया…
राष्ट्रपती पदाच्या निवडणुकीत कोण करते मतदान?
राष्ट्रपतींच्या निवडणुकीत लोकसभा, राज्यसभेचे सर्व खासदार आणि सर्व राज्यातील आमदार मतदान करतात. यात प्रत्येकाच्या मताचे महत्त्व वेगळे आहे. वेगवेगळ्या राज्यातील आमदाराच्या मताचे मूल्यही वेगळे असते. खासदाराच्या मताचे मूल्य 708 आहे. मात्र यावेळी जम्मू-काश्मीरमध्ये विधानसभेच्या अनुपस्थितीमुळे खासदारांच्या मतांचे मूल्य 700 वर आले आहे. दुसरीकडे आमदारांच्या मताचे मूल्य त्या राज्याची लोकसंख्या आणि जागांच्या संख्येवर अवलंबून असते.
किती महत्त्वाचे आहे राज्यातील आमदारांचे मत ?
देशातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या उत्तर प्रदेशातील आमदाराच्या मताचे मूल्य सर्वाधिक 208 इतके आहे. त्याचवेळी, यानंतर झारखंड आणि तामिळनाडूमधील एका आमदाराच्या मताचे मूल्य 176 आणि महाराष्ट्रातील आमदाराच्या मताचे मूल्य 175 आहे. बिहारच्या एका आमदाराच्या मताचे मूल्य 173 आहे. सिक्कीमच्या आमदारांना सर्वात कमी किंमत आहे. येथील आमदाराच्या मताचे मूल्य सात आहे. यानंतर अरुणाचल आणि मिझोरामच्या आमदारांचा क्रमांक येतो. येथील आमदाराच्या मताचे मूल्य आठ आहे.
खासदारांच्या मतांची किंमत काय असेल?
245 राज्यसभा खासदारांपैकी 233 राष्ट्रपती निवडणुकीत मतदान करतात. लोकसभेत 543 खासदार मतदान करतात. राज्यसभा आणि लोकसभा सदस्यांच्या एका मताची किंमत 700 आहे. दोन्ही सभागृहातील सदस्यांची संख्या 776 आहे. या अर्थाने, खासदारांच्या सर्व मतांचे मूल्य 5,43,200 आहे. आता विधानसभा सदस्य आणि खासदारांच्या मतांचे एकूण मूल्य बघितले, तर ते 10 लाख 86 हजार 431 होते. म्हणजे राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत अशा मूल्याची मते पडतील.
राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत किती मतदार असतील?
राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत लोकसभा, राज्यसभा आणि राज्यांच्या विधानसभांचे सदस्य मतदान करतात. राज्यसभेच्या 245 सदस्यांपैकी केवळ 233 खासदारच मतदान करू शकतात. या निवडणुकीत 12 नामनिर्देशित खासदार मतदान करत नाहीत. यासह लोकसभेचे सर्व 543 सदस्य मतदानात सहभागी होतील. यामध्ये आझमगड, रामपूर आणि संगरूर येथे नुकत्याच झालेल्या पोटनिवडणुकीतील विजयी खासदारांचाही समावेश असेल.
याशिवाय सर्व राज्यांतील एकूण 4 हजार 33 आमदारही राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीसाठी मतदान करणार आहेत. अशाप्रकारे अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत एकूण 4 हजार 809 मतदार होतील. मात्र, त्यांच्या मतांचे मूल्य वेगवेगळे असेल.
मतदार त्यांच्या पसंतीच्या उमेदवाराला कसे करू शकतात मतदान?
मतदान प्रक्रिया सुलभ करण्यासाठी आणि त्यानंतरच्या मतमोजणीसाठी, निवडणूक आयोग केवळ खासदार आणि आमदारांसाठी स्वतंत्र मतदानाची जागा ठरवत नाही, तर त्यांना वेगवेगळ्या रंगांच्या स्लिपही देतो. खासदारांना मतदानासाठी हिरव्या स्लिप मिळतात, तर आमदारांच्या स्लिपचा रंग गुलाबी असतो.
राष्ट्रपती निवडणुकीतील मतदान प्रक्रिया एकल हस्तांतरणीय मताची असते. म्हणजेच या निवडणुकांमध्ये मतदार त्यांच्या पसंतीनुसार एकापेक्षा जास्त उमेदवारांना मतदान करू शकतात. उदाहरणार्थ, जर राष्ट्रपतीपदासाठी चार उमेदवार असतील, तर लोक प्रथम प्राधान्य (1), द्वितीय प्राधान्य (2), तृतीय प्राधान्य (3) आणि चौथे प्राधान्य (4) ठरवून मतदान करू शकतात. मात्र, मतदारांनी एकाच उमेदवाराला निवडून दिले, तरी त्यांचे मत वैध आहे. इंटरनॅशनल फॉरमॅटमध्ये लिहून मतदार त्यांच्या पसंतीच्या उमेदवाराला प्राधान्य देऊ शकतात किंवा त्यांच्या स्वत:च्या भाषेत गुणही लिहू शकतात. तथापि, हे आकडे शब्दात लिहिण्यास मनाई आहे. पहिल्या पसंतीच्या उमेदवाराला पन्नास टक्क्यांपेक्षा जास्त मते न मिळाल्यास दुसऱ्या पसंतीची मते मोजली जातात.
या निवडणुकीसाठीही पक्षांनी जारी केला आहे का व्हिप?
व्हीप हा एक प्रकारचा आदेश असतो, त्यानंतर पक्ष आपल्या खासदार आणि आमदारांना तो जारी करतात. व्हिपचे उल्लंघन केल्यास संबंधित खासदार किंवा आमदाराचे सदस्यत्वही गमावले जाते. मात्र, राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत पक्षांना व्हिप जारी करता येत नाही. खरे तर राष्ट्रपती निवडणुकीतील मतदान गुप्त ठेवले जाते. म्हणजेच आमदार-खासदारांनी आपली निवड पक्षाला सांगण्याचे बंधन नाही.