महाराष्ट्रात राजकीय लढाई सुरूच आहे. शिवसेनेचे बंडखोर एकनाथ शिंदे यांच्यासह 48 आमदार आसाममध्ये तळ ठोकून आहेत. त्याचवेळी उद्धव ठाकरे आपले सरकार वाचवण्यासाठी शेवटचे प्रयत्न करत आहेत. आमदारांच्या बंडखोरांच्या मागे भाजपचा हात असल्याचा आरोप उद्धव ठाकरेंनी केला. भाजप शिवसेनेविरोधात षडयंत्र रचत असल्याचा देखील त्यांचा आरोप आहे.
एक काळ असा होता की महाराष्ट्रात भाजपला शिवसेनेचा धाकटा भाऊ म्हटले जायचे. अगदी बाळासाहेबासाहेब ठाकरेही भाजपला कमळाबाई म्हणत असत. आता महाराष्ट्रात शिवसेनेपेक्षा भाजप मजबूत झाला आहे. आता महाराष्ट्रात शिवसेनेपेक्षा भाजपचे आमदार आणि खासदार जास्त आहेत.
जाणून घेऊया भाजप आणि शिवसेनेच्या नात्याची संपूर्ण कहाणी. तसेच बाळासाहेबासाहेब ठाकरे भाजपला कमळाबाई का म्हणायचे? दोघांची युती कधी आणि कोणत्या परिस्थितीत झाली? आत्तापर्यंत संबंध कसे होते?
भाजप-शिवसेनेची युती पहिल्यांदाच झाली
1989 मध्ये पहिल्यांदा भाजप-शिवसेना युती झाली. युतीचा प्रस्ताव घेऊन भाजप नेते प्रमोद महाजन स्वत: बाळासाहेबासाहेब ठाकरेंकडे युतीचा प्रस्ताव घेऊन गेले होते. त्या काळात तोंडाने काहीही न बोलता बाळासाहेबासाहेब ठाकरेंनी महाजनांच्या प्रस्तावाच्या एका कागदावर लिहिले होते- ‘शिवसेना 200 जागा लढवणार आणि भाजपने उरलेल्या जागांवर लढावे.’ महाराष्ट्रात विधानसभेच्या 288 जागा आहेत. ठाकरेंच्या या प्रस्तावावर प्रमोद महाजन यांनी सौदेबाजी करण्याचा प्रयत्न केला. 1990 च्या विधानसभा निवडणुकीत शिवसेनेने 183 जागा आणि भाजपने 104 जागा लढवून अर्ध्या तासात युती निश्चित केली.
विचारधारा सारखीच पण दोघांचेही आहे नवरा-बायकोचे नाते
ज्येष्ठ पत्रकार प्रदीप रायमुलकर म्हणतात, हिंदुत्वाच्या नावाखाली दोन्ही पक्षांची झपाट्याने प्रगती झाली. दोघांची विचारसरणी सारखीच होती. मुद्दे आणि धोरणांमध्ये बरेच साम्य होते. दोघांचे नाते नेहमीच पती-पत्नीसारखे होते. 1989 च्या लोकसभा निवडणुकीत दोघेही एकत्र लढले होते. त्यानंतर भाजपने 33 तर शिवसेनेने तीन जागांवर उमेदवार उभे केले होते. मात्र, त्यावेळी शिवसेनेकडे स्वत:चे निवडणूक चिन्ह नसल्याने त्यांचे अनेक उमेदवार भाजपच्या तिकिटावर निवडणूक लढवले होते. त्या निवडणुकीत भाजपने 10 आणि शिवसेनेने एक जागा जिंकली होती.
त्यानंतर 1990 च्या विधानसभा निवडणुका आल्या. त्यानंतर 183 जागांवर निवडणूक लढवणाऱ्या शिवसेनेला 52 जागा जिंकता आल्या, तर 64 जागांवर त्यांची अनामत रक्कम जप्त झाली. त्याचवेळी 104 जागांवर निवडणूक लढवणाऱ्या भाजपच्या 42 उमेदवारांनी विजय मिळवला तर 23 जागांवर त्यांचे डिपॉझिट जप्त झाले. निवडणुकीत शिवसेनेपेक्षा भाजपचा स्ट्राईक रेट चांगला होता. त्यानंतर या युतीने लढलेल्या सर्व निवडणुकांमध्ये भाजपचा स्ट्राईक रेट शिवसेनेपेक्षा चांगला राहिला आहे.
भांडण वाढले तर महापालिका वेगळी आणि विधानसभा एकत्र लढणे
1990 च्या विधानसभा निवडणुकीत जागावाटपावरून झालेल्या भांडणाचा परिणाम असा झाला की 1991 ची बृहन्मुंबई महानगरपालिका निवडणूक भाजप-शिवसेनेने स्वतंत्रपणे लढवली कारण जागावाटपावर एकमत झाले नाही.
1995 च्या विधानसभा निवडणुकीपर्यंत सरकार स्थापनेसाठी जागा मिळाल्यास मुख्यमंत्री कोण होणार यावरून दोघांमध्ये भांडण झाले होते. मात्र, तेव्हा महाराष्ट्रात भाजप हा केवळ कनिष्ठ पक्ष होता. त्यामुळे बाळासाहेबासाहेब ठाकरेंनी ठरवलेला फॉर्म्युला अंमलात आणला गेला. यानुसार ज्या पक्षाला जास्त जागा मिळतील त्यांचा मुख्यमंत्री असेल.
त्यानंतर शिवसेनेने 169 तर भाजपने 116 जागांवर निवडणूक लढवली होती. परिणामी, शिवसेनेने 73 जागा जिंकल्या, 60 जागा गमावल्या, तर भाजपने 65 जागा जिंकल्या आणि 25 जागा गमावल्या. युतीच्या एकूण जागा 138 होत्या, अपक्ष आमदारांच्या पाठिंब्याने शिवसेना-भाजपने सरकार स्थापन केले. शिवसेनेचे मनोहर जोशी मुख्यमंत्री आणि भाजपचे गोपीनाथ मुंडे उपमुख्यमंत्री झाले. मात्र, जोशी यांच्या तब्बल 4 वर्षांच्या कार्यकाळानंतर शिवसेनेचे नारायण राणे यांनी नऊ महिने खुर्ची सांभाळली.
जेव्हा बाळासाहेब ठाकरेंनी भाजपला पहिल्यांदा म्हटले कमळाबाई
अटलबिहारी वाजपेयी पंतप्रधान असताना शिवसेनेच्या कोट्यातून दोन कॅबिनेट आणि एक राज्यमंत्री करण्यात आला. कामगार सुधारणा, कलम 370 आणि राम मंदिर या मुद्द्यांवरून शिवसेनेने भाजपवर टीका सुरूच ठेवली. याच काळात बाळासाहेब ठाकरे भाजपला कमळाबाई म्हणू लागले. 1999 च्या विधानसभा निवडणुकीत दोन्ही पक्षांचे नुकसान झाले.
1999 मध्ये शिवसेनेने 161 तर भाजपने 117 जागा मिळून लढवल्या होत्या. शिवसेनेला 69 आणि भाजपला 56 जागा मिळाल्या. 1999 च्या निवडणुकीत भाजप-शिवसेनेतील मतभेदांमुळे बरेच नुकसान झाल्याचे बोलले जाते. त्यानंतर महाराष्ट्रात भाजप-शिवसेना पुढील 15 वर्षे सत्तेबाहेर राहिल्याने सरकार स्थापनेची संधी हुकली. काँग्रेस-राष्ट्रवादीची आघाडी कायम राहिली. 1999 ते 2014 या काळात काँग्रेसचे विलासराव देशमुख, सुशीलकुमार शिंदे, अशोक चव्हाण, पृथ्वीराज चव्हाण हे मुख्यमंत्रिपदाच्या खुर्चीवर बसले.
‘कमळाबाई मी सांगेन ते करतील’
बाळासाहेब ठाकरे यांचे राष्ट्रवादीशी वैचारिक मतभेद असले तरी त्यांचे शरद पवारांशी चांगले संबंध होते. दिवस ते पवारांना पिठाची पोती म्हणत त्यांची खिल्ली उडवायचे आणि संध्याकाळी त्यांना, त्यांची पत्नी प्रतिभा आणि मुलगी सुप्रिया यांना घरी जेवायला बोलवायचे. याचा उल्लेखही पवारांनी त्यांच्या एका पुस्तकात केला आहे. ते म्हणतात की ठाकरे वैयक्तिकरित्या त्यांचे चांगले मित्र होते, परंतु राजकीयदृष्ट्या त्यांचे सर्वात वाईट शत्रू होते.
शरद पवार त्यांच्या ‘ऑन माय टर्म्स’ या आत्मचरित्रात लिहितात, बाळासाहेबांचे तत्व होते की तुम्ही एकदा त्यांचे मित्र झाले की ते आयुष्यभर जपायचे. सप्टेंबर 2006 मध्ये माझी मुलगी सुप्रिया हिने राज्यसभेची निवडणूक लढवण्याची घोषणा केली, तेव्हा बाळासाहेबांनी मला फोन केला. ते म्हणाले, शरद बाबू, मी जे ऐकत आहे, आमची सुप्रिया निवडणूक लढवणार आहे आणि तुम्ही मला त्याबद्दल सांगितलेही नाही. मला ही बातमी इतरांकडून का मिळत आहे?
पवार म्हणाले, शिवसेना-भाजप युती यांनी त्यांच्या विरोधात उमेदवाराचे नाव आधीच जाहीर केले आहे. मला वाटले मी तुला का त्रास देऊ?’ त्यावर ठाकरे म्हणाले, ती माझ्या गुडघ्याएवढी होती, तेव्हापासून मी तिला पाहिले आहे. माझा एकही उमेदवार सुप्रिया यांच्या विरोधात निवडणूक लढवणार नाही. तुझी मुलगी माझी मुलगी आहे. तेव्हा मी त्यांना विचारले, ज्यांच्याशी युती आहे, त्या भाजपचे तुम्ही काय करणार?’ त्यांनी क्षणाचाही वेळ न दवडता उत्तर दिले, कमळाबाईंची काळजी करू नका. मी सांगेन तेच ते करतील.
मग पुढे कसे चालले होते भाजप-शिवसेना संबंध ?
1999 च्या निवडणुकीनंतरही दोघेही प्रत्येक निवडणुकीत जागांसाठी नवनवीन करार करत राहिले. मात्र यादरम्यान त्यांनी एकमेकांना टक्कर देण्याची एकही संधी सोडली नाही. 2002 च्या गुजरात दंगलीनंतर अटलबिहारींनी नरेंद्र मोदींना राजधर्म पाळण्याचा सल्ला दिला, तेव्हा बाळासाहेब ठाकरे मोदींच्या समर्थनार्थ आले. तेव्हा ते म्हणाले होते, मोदी गेले, गुजरात गेले.
2004 च्या विधानसभा निवडणुकीत शिवसेनेने 163 जागांवर निवडणूक लढवत 62 जागा जिंकल्या. भाजपने 111 जागा लढवत 54 जागा जिंकल्या. 2009 मध्ये शिवसेनेने 160 जागा लढवून 44 जागा जिंकल्या होत्या आणि भाजपने 119 जागा लढवत 46 जागा जिंकल्या होत्या. 2009 मध्ये, महाराष्ट्रात भाजपला 50 पेक्षा कमी जागा मिळाल्याची ही पहिलीच वेळ होती, परंतु शिवसेनेपेक्षा जास्त जागा जिंकण्याचीही ही पहिलीच वेळ होती. शिवसेनेवरील भाजपच्या वर्चस्वाला हा टर्निंग पॉइंट ठरला.
त्यावेळी बरेच काही बदलले
2009 ते 2014 या काळात भाजप-शिवसेना युतीने बरेच बदल घडवून आणले. प्रमोद महाजन आणि गोपीनाथ मुंडे ही युती घडवून आणणाऱ्या दोघांचा मृत्यू झाला होता. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांचेही नोव्हेंबर 2012 मध्ये निधन झाले. भाजपने नरेंद्र मोदींना पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून घोषित केले. यातून मोदी-शहा युगालाही सुरुवात झाली.
2014 च्या लोकसभा निवडणुकीत शिवसेना समान जागावाटपाची मागणी करत होती. शेवटी, 25:23 फॉर्म्युलावर एकमत झाले. प्रतिकात्मकदृष्ट्या एक जागा बरोबर असली, तरी भाजपने स्वतःला वरिष्ठ बनवले होते. या निवडणुकीत भाजपने 23 तर शिवसेनेने 18 जागा जिंकल्या. महाराष्ट्राच्या लोकसभेच्या इतिहासात पहिल्यांदाच भाजपने शिवसेनेपेक्षा जास्त जागा जिंकल्या. लोकसभेपाठोपाठ 2014 मध्ये महाराष्ट्र विधानसभेच्या निवडणुका झाल्या. यापूर्वी शिवसेनेने युती तोडली. 30 वर्षांनंतर दोन्ही पक्ष पहिल्यांदाच एकमेकांच्या विरोधात निवडणूक लढवली होती, मात्र यावेळी मोदी-लाटेत निवडणूक होत होती. भाजपने 122 जागा जिंकल्या तर शिवसेनेचे 63 उमेदवार विधानसभेत पोहोचले. प्रदीर्घ वादानंतर शिवसेना आणि भाजपमध्ये पुन्हा युती झाली. भाजपचे देवेंद्र फडणवीस मुख्यमंत्री झाले.
सरकारमध्ये असताना झाली बरीच टीका
2014 ते 2019 पर्यंत केंद्र आणि राज्य सरकारमध्ये शिवसेना भाजपसोबत होती, मात्र या काळात शिवसेनेला टीकेलाही सामोरे जावे लागले. 2014 नंतर महाराष्ट्रातील सर्व निवडणुका – पंचायत, नगरपालिका, महानगरपालिका निवडणुका भाजप-शिवसेनेने स्वतंत्रपणे लढवल्या. 2017 मध्ये झालेल्या मुंबई महापालिकेच्या 227 जागांच्या निवडणुकीत शिवसेनेला 84 आणि भाजपला 82 जागा मिळाल्या होत्या.
जेव्हा पुन्हा युती तुटली
फेब्रुवारी 2019 मध्ये लोकसभा निवडणुकीसाठी भाजप-शिवसेनेची युती झाली. 48 जागांच्या महाराष्ट्रात शिवसेना 50-50 च्या फॉर्म्युल्यावर ठाम होती. अखेर भाजप 25 तर शिवसेना 23 जागांवर लढली. नरेंद्र मोदींनी त्यांच्या केंद्र सरकारमध्ये फक्त अरविंद सावंत यांना शिवसेनेच्या कोट्यातून मंत्री केले. विधानसभा निवडणुकीसाठी युतीचे सर्व प्रयत्न झाले. जेव्हा भाजपने शिवसेनेला 126 जागा दिल्या. शिवसेनेने युतीत 150 पेक्षा कमी जागा लढवण्याची ही पहिलीच वेळ होती. त्यानंतर भाजपला 105 तर शिवसेनेला 56 जागा मिळाल्या. यानंतर शिवसेनेने अडीच वर्षांसाठी मुख्यमंत्रिपदाची ऑफर भाजपसमोर ठेवली. भाजपने ते स्वीकारण्यास नकार दिला. जवळपास महिनाभर दोन्ही पक्षांमध्ये चर्चा सुरू होती. दरम्यान, सोनिया गांधी आणि शरद पवार यांच्याशी चर्चा करून उद्धव ठाकरेंनी सरकार स्थापन केले. उद्धव ठाकरे मुख्यमंत्री झाले.