सध्या पेट्रोल आणि डिझेलचा तुटवडा असलेल्या श्रीलंकेसारख्या स्थितीकडे भारताचीही वाटचाल सुरू आहे का? असा प्रश्न विचारला जात आहे, कारण गेल्या दोन दिवसांपासून पूर्व उत्तर प्रदेश, पंजाब, हरियाणा, राजस्थान आणि दक्षिण भारतातील काही भागांतून या भागातील इंधन केंद्रांवर पेट्रोल आणि डिझेल उपलब्ध नसल्याच्या बातम्या येत आहेत. या भागातील पेट्रोल पंपावर पेट्रोल संपल्याचे बोलले जात आहे. पेट्रोल कंपन्यांना पेट्रोलचे दर वाढवण्याची परवानगी मिळत नसल्याने पेट्रोल विक्रीत तोटा होत आहे, त्यामुळे पुरवठा कमी करून तूट भरून काढली जात आहे. ही सोशल मीडियावर चाललेली अफवा आहे, की या बातमीमागे काही तथ्य आहे?
तेल तुटवड्याची बातमी खरी
देशात तेलाचा तुटवडा नसल्याचा दावा इंडियन ऑईल कॉर्पोरेशनने केला आहे. त्याचवेळी, या दाव्याच्या विरोधात ऑल इंडिया पेट्रोल डीलर्स असोसिएशनचे अध्यक्ष अजय बन्सल यांनी अमर उजाला या संकेतस्थळाला सांगितले की, देशातील काही भागात तेलाच्या पुरवठ्यात समस्या आहे. तेलाची किंमत मोजूनही कंपन्या वेळेवर तेल पुरवठा करत नाहीत. सरकारला या समस्येची जाणीव करून दिली आहे. तेल कंपन्यांशी बोलून हा प्रश्न सोडवावा आणि पुरवठा सुरळीत करावा, असे आवाहन केंद्र सरकारला करणार असल्याचे ते म्हणाले. देशातील सुमारे 72 हजार पेट्रोल पंप या संघटनेशी संबंधित आहेत.
या भागांमध्ये अधिक तुटवडा
उत्तर प्रदेश पेट्रोलियम ट्रेडर्स असोसिएशनचे सरचिटणीस धरमवीर चौधरी यांनी अमर उजालाला सांगितले की, या अहवालांमागे काही सत्य आहे. तेल कंपन्यांकडून पेट्रोल आणि डिझेलचा पुरेसा पुरवठा केला जात नाही, त्यामुळे पूर्व उत्तर प्रदेश, पंजाब, हरियाणा, राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि दक्षिण भारतातील अनेक राज्यांतील पेट्रोल पंपांवर पुरेशा प्रमाणात तेल उपलब्ध नाही. आगाऊ पैसे भरूनही डीलर्सना पेट्रोल मिळत नाही.
7,000 पेट्रोल पंप मालकांची संघटना असलेल्या उत्तर प्रदेश पेट्रोलियम ट्रेडर्स असोसिएशनचे सरचिटणीस धरमवीर चौधरी म्हणाले की, दिल्ली-एनसीआर प्रदेशात पेट्रोल आणि डिझेलच्या उपलब्धतेत कोणतीही कमतरता नाही, परंतु इतर शहरे आणि दुर्गम भागात परिस्थिती अधिक वाईट आहे.
सरकारी मालकीच्या तीन पेट्रोल कंपन्यांच्या (इंडियन ऑईल, भारत पेट्रोलियम आणि हिंदुस्थान पेट्रोलियम) सुमारे 70,000 पेट्रोल पंपांवर तेलाचा तुटवडा तुलनेने कमी आहे, तर खाजगी क्षेत्रातील पेट्रोल पंपांवर परिस्थिती अधिक वाईट आहे. रिलायन्स एनर्जीशी संबंधित पेट्रोल पंपांनी तेलाचा पुरवठा जवळपास बंद केला आहे, तर एसआर ग्रुप आणि नायरा एनर्जी पेट्रोल आणि डिझेलच्या एकूण मागणीपैकी केवळ 25 टक्केच पुरवत आहेत.
आमचे कोणीही ऐकत नाही
पेट्रोल आणि डिझेलच्या तुटवड्याबाबत केंद्रीय पेट्रोलियम मंत्री, मंत्रालयाचे सचिव व इतर अधिकाऱ्यांना 15 दिवस अगोदर कळवलेले असतानाही आम्हाला कुठल्याच बाजूने उत्तर दिले जात नसल्याचा आरोप तेल विक्रेत्यांनी केला. याबाबत विविध पेट्रोलपंप व्यापाऱ्यांच्या संघटना अधिकाऱ्यांना पत्र लिहून माहिती देत आहेत, मात्र त्यावर कोणतीही कारवाई होत नाही.
20 दिवस टिकू शकते समस्या
ऊर्जा क्षेत्रातील तज्ज्ञ नरेंद्र तनेजा यांनी अमर उजालाला सांगितले की, सर्वप्रथम हे स्पष्ट केले पाहिजे की भारतात तेलाचा तुटवडा नाही, त्यामुळे यात घाबरण्याचे कारण नाही. तेल उत्पादक देशांना देण्यासाठी भारताकडे पुरेसे डॉलर्स उपलब्ध आहेत, त्यामुळे त्याच वेळी कच्च्या तेलाच्या उपलब्धतेत कोणतीही कमतरता नाही. तेल कंपन्यांना तेल विकल्याने तोटा होत असल्याची चर्चाही योग्य नाही.
मग कुठे आहे अडचण ?
वास्तविक, खरी समस्या तेल शुद्धीकरणाची आहे. कोविडनंतर, कमकुवत अर्थव्यवस्था मजबूत करण्यात गुंतलेल्या जगातील सर्व देशांमध्ये तेलाचा वापर वाढला आहे. भारतातही एप्रिलच्या तुलनेत मे महिन्यात तेलाचा वापर आठ टक्क्यांनी वाढला आहे, तर या काळात तेल शुद्धीकरण कंपन्यांच्या कामात सुधारणा झाली नाही, त्यामुळे देशाच्या काही भागात तेल कमी पोहोचत आहे.
मागणी-पुरवठ्यातील ही तफावत भरून काढण्यासाठी भारताने गेल्या महिन्यात परदेशातून डिझेलची आयातही केली आहे, तर भारताची गणना सामान्यतः डिझेल निर्यात करणाऱ्या देशांमध्ये केली जाते. आपण तेल उत्पादक देशांकडून कच्चे तेल आयात करतो, त्याचे शुद्धीकरण करतो आणि परदेशात निर्यात करतो. परंतु रिफायनिंग कंपन्या तेलाची अचानक वाढलेली मागणी पूर्ण करू शकत नाहीत, त्यामुळे तेलाच्या पुरवठ्यात काही प्रमाणात कमतरता निर्माण झाली आहे.
ही कमतरता फक्त भारतातच आहे, असे काही नाही. पाकिस्तान, ऑस्ट्रेलिया, इराण आणि इतर अनेक देशांमध्येही पेट्रोल आणि डिझेलचा तुटवडा आहे. आश्‍चर्याची गोष्ट म्हणजे, तेलाचा सर्वात मोठा उत्पादक देश असलेल्या सौदी अरेबियालाही रिफायनरीतून येणाऱ्या तेलाचा तुटवडा जाणवत आहे. हे रिफाइंड तेलाच्या अपुऱ्या उपलब्धतेमुळे आहे.
भारतातील एकूण तेलाच्या वापरापैकी 43 टक्के पेट्रोल आणि डिझेलचा वापर होतो. पेट्रोलचे शुद्धीकरण करणे सोपे असल्याने आणि डिझेलचे शुद्धीकरण करणे अवघड आणि किफायतशीर असल्याने, पेट्रोलच्या उपलब्धतेत फारशी घट झालेली नाही. खरी समस्या डिझेलच्या उपलब्धतेची आहे.
तेलाचे नुकसान हे देखील आहे कारण
या क्षेत्राशी संबंधित काही तज्ञांनी अमर उजालाला सांगितले की तेल शुद्धीकरणाचा मुद्दा इतर देशांसाठी योग्य असू शकतो, परंतु भारताच्या संदर्भात ही परिस्थिती योग्य नाही. भारत हा जगातील सर्वोत्तम तेल शुद्धीकरण करणारा देश आहे, जिथून तेल शुद्ध करून परदेशात निर्यात केले जाते.
खरी समस्या ही आहे की आंतरराष्ट्रीय बाजारात तेलाच्या किमती सतत वाढत आहेत. त्यामुळे तेलविक्रीचा प्रतिलिटर तोटा वाढत आहे, तर वाढत्या महागाईच्या दबावाखाली सरकार तेलाचे दर वाढू देत नाही. त्यामुळे तेल कंपन्यांचा तोटा सातत्याने वाढत आहे. त्यामुळेच जाणीवपूर्वक तेलाचा पुरवठा कमी करून तूट कमी करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.
पाऊस पडला नाही तर वाढणार समस्या
डिझेलच्या माध्यमातून देशात सुमारे 80 हजार मेगावॅट वीजनिर्मिती केली जाते. वाढत्या उष्णतेमुळे विजेची मागणी वाढत आहे. सुट्ट्यांमध्ये पर्यटन वाढल्याने डिझेलचा वापरही वाढतो. तर मान्सूनच्या आगमनाने विजेची मागणी कमी होऊन पर्यटनही कमी होते. हवामान खात्याच्या दाव्यानुसार योग्य वेळी पाऊस पडला, तर पेट्रोल आणि डिझेलच्या टंचाईची ही समस्या 15-20 दिवसांत संपेल, पण पावसाळा लांबला आणि उष्णता वाढली तर ही समस्या लांबणीवर पडू शकते.
तेलाचा तुटवडा नाही – IOC
त्याचवेळी इंडियन ऑइल कॉर्पोरेशनने मंगळवारी सांगितले की, देशातील कोणत्याही भागात पेट्रोल आणि डिझेलची कमतरता नाही. काही खोडसाळ घटकांनी जाणीवपूर्वक अशा अफवा पसरवल्या असून या वृत्तात तथ्य नसल्याचे महामंडळाने म्हटले आहे. अशा अफवांमुळे पेट्रोल पंपावर लोकांनी गर्दी केली होती, मात्र अशी परिस्थिती नाही, असे सांगण्यात आले. अफवा पसरवणाऱ्यांची ओळख पटवली जात आहे.