नवी दिल्ली : राज्यसभेच्या 57 पैकी 16 रिक्त जागांसाठी आज मतदान होत आहे. प्रत्यक्षात 41 जागांवर यापूर्वीच उमेदवार बिनविरोध निवडून आले आहेत. अशा स्थितीत आता फक्त उर्वरित जागांसाठी निवडणूक होत आहे. मात्र, जेथे लोकसभेतील उमेदवार जनतेच्या थेट मतदानाने निवडले जातात, तेथे राज्यसभेतील नेत्यांची निवड करण्याची पद्धत थोडी वेगळी असते.
अशा परिस्थितीत माझा पेपर तुम्हाला सांगत आहे की राज्यसभेच्या निवडणुकीची संपूर्ण प्रक्रिया काय असते? निवडणुकीत कोण मतदान करतो? याशिवाय राज्यसभेवर निवडून येण्यासाठी उमेदवाराला किती मतांची आवश्यकता असते? तसेच मतदारासाठी निवडणूक आयोगाने कोणत्या प्रकारची मार्गदर्शक तत्त्वे निश्चित केली आहेत?
राज्यसभेच्या सदस्यांची निवड कोण करतो?
राज्यसभेत कोणत्या राज्यातून किती खासदार असतील, हे त्या त्या राज्याच्या लोकसंख्येनुसार ठरवले जाते. राज्यसभेचा सदस्याची निवड त्या राज्याच्या विधानसभेच्या निवडून आलेल्या आमदारांद्वारे केली जाते.
निवडणूक प्रक्रिया किती वेगळी आहे?
राज्यसभा निवडणुकीची प्रक्रिया लोकसभा आणि विधानसभा निवडणुकांपेक्षा खूपच वेगळी आहे, कारण या सभागृहासाठी मतदान थेट लोकांकडून होत नाही, तर जनतेने निवडून दिलेल्या प्रतिनिधींद्वारे केले जाते. कारण राज्यसभेच्या सदस्यांचा कार्यकाळ सहा वर्षांचा असतो. राज्यसभा निवडणुकीच्या निकालाचे सूत्रही निश्चित करण्यात आलेले असते.
आमदार मतदान कसे करतात?
राज्यसभा निवडणुकीत आमदार त्यांच्या राज्यातून उमेदवारी दिलेल्या उमेदवारालाच मतदान करू शकतात. एवढेच नाही तर आमदार सर्व उमेदवारांना मतदान करू शकत नाहीत, तर प्राधान्याच्या आधारावर त्यांची निवड करू शकतात. मतदानाच्या वेळी, प्रत्येक आमदाराला एक यादी दिली जाते, ज्यामध्ये त्याला त्याची पहिली पसंती, दुसरी पसंती, तिसरी पसंती इत्यादी आधारे राज्यसभेच्या उमेदवारांची निवड करायची असते. यानंतर, निश्चित मानकांच्या मदतीने, कोणता उमेदवार जिंकला हे ठरविले जाते.
हे समजून घेण्यासाठी राजस्थानचे उदाहरण घेता येईल. येथील एकूण आमदारांची संख्या 200 आहे. राज्यसभेत पोहोचण्यासाठी प्रत्येक सदस्याला किती आमदार मिळावेत, याचे निश्चित सूत्र आहे. हे सूत्र असे आहे की निवडून येणाऱ्या राज्यसभेच्या सदस्यांच्या संख्येत एक जोडून एकूण आमदारांची संख्या भागली जाते. यावेळी येथून चार राज्यसभेचे सदस्य निवडून येणार आहेत. त्यात 1 जोडल्याने हा आकडा 5 होतो. आता एकूण सदस्य 200 आहेत, त्याला 5 ने भागल्यास 40 अशी संख्या मिळते. यात पुन्हा 1 जोडल्याने हा आकडा 41 होतो. म्हणजेच राजस्थानमधून राज्यसभेचा खासदार होण्यासाठी उमेदवाराला 41 प्राथमिक मतांची आवश्यकता असते. त्याचप्रमाणे, हरियाणात राज्यसभेवर जाण्यासाठी उमेदवाराला 31 आमदारांच्या प्राथमिक मतांची आवश्यकता असते.
याशिवाय मतदान करणाऱ्या प्रत्येक आमदाराला त्याच्या पहिल्या पसंतीचा, दुसऱ्या पसंतीचा उमेदवार कोण, हेही सांगावे लागते आणि त्यानुसार प्राधान्याने मते दिली जातात. उमेदवाराला प्रथम प्राधान्याचे मत मिळाल्यास, तो जिंकतो. तसे न झाल्यास किंवा मतांचे आणखी विभाजन दिसल्यास, राज्यसभेवर जाणाऱ्या उमेदवाराची दुसऱ्या प्राधान्याच्या मतांच्या आधारे निवड केली जाते.
काय आहे मतदानाची पद्धत ?
राज्यसभेचा उमेदवार निवडण्यासाठी खुल्या मतपत्रिकेचा वापर केला जातो. म्हणजेच आमदार कोणत्या उमेदवाराच्या बाजूने मतदान करतात त्याची माहिती त्यांच्या पक्षापर्यंत पोहोचते. विविध पक्ष त्यांच्या सदस्यांच्या मतदानाची प्राधान्ये तपासण्यासाठी मतदान केंद्रावर एजंट नियुक्त करतात. क्रॉस पार्टी व्होटिंग टाळण्यासाठी ही ओपन बॅलेट प्रणाली लागू करण्यात आली आहे. हा नियम केवळ अपक्षांना लागू होत नाही, तर पक्षाशी संबंधित असलेल्या सर्व आमदारांना हा नियम लागू होतो. असे न करणाऱ्या आमदारांचे मतदान रद्द होते. एवढेच नाही तर राज्यसभा निवडणुकीसाठीही आमदारांकडे NOTA चा पर्याय नाही.
पेन वापरण्याचे नियम
विहित शाईच्या पेनाच्या जागी आमदाराने दुसरे पेन वापरल्यास त्याचे मत रद्द ठरते. राज्यसभा निवडणुकीत काळ्या आणि निळ्या रंगापेक्षा जांभळ्या रंगात हस्तलेखन देणारा विशेष प्रकारचा पेन वापरला जातो. हे पेन निवडणूक आयोगाकडून दिले जातात. एक पेन फक्त एकदाच वापरला जातो. पेन वापरल्यानंतर ते निवडणूक अधिकाऱ्यांना दिला जातो. ही शाई कर्नाटकातील म्हैसूरमध्ये तयार केली जाते, जी फार काळ कोमेजत नाही.
जून 2016 मध्ये हरियाणा विधानसभेत यासंबंधीची एक घटना घडली होती. येथील राज्यसभा निवडणुकीत या शाईच्या वादामुळे काँग्रेसची 14 मते रद्द झाली. या 14 आमदारांच्या मतपत्रिकेवर निवडणूक आयोगाने दिलेल्या पेनाऐवजी इतर काही पेनाची शाई आढळून आली. तो वाद लक्षात घेऊन यंदा हरियाणा राज्यसभा निवडणुकीत सर्व आमदारांना वेगवेगळे पेन दिले जाणार आहेत.